BIAŁE KOSZARY

Początek XX w. Białe koszary, widok ze strony klasztoru s. katarzynek. Od prawej: kasyno oficerskie a za nim stołówka, dalej wartownia ze sztabem oraz 4 budynki koszarowe. Za sprawą wieloletnich związków z wojskiem a obecnie jako „miasteczko szkolne”, zbudowany w 1898 r. kompleks koszarowy przy ulicy Moniuszki jest przykładem pożytecznego wykorzystania zabytku, bo bez wątpienia taki charakter mają w dużym stopniu zachowane pierwsze koszary w Braniewie. Przez lata nazywano je „Białymi Koszarami” i miały kilka etapów w swojej historii, które najprościej możemy podzielić na okres niemiecki i polski oraz według przeznaczenia na wojskowy i edukacyjny. Dziś w dużym stopniu odremontowane koszary po prostu „cieszą oko”, ale też przykładem pożytecznego wykorzysta obiektów powojskowych.  

początek XX w. Pocztówka przedstawia kościół św. Katarzyny, Seminarium Nauczycielskie, browar, sąd oraz koszary Grenadier-Regiment König Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr 3. O d lewej: stołówka, kasyno, sztab i 2 budynki koszarowe. Braniewo zostało miastem garnizonowym w 1772 r.  wraz z wkroczeniem pruskich oddziałów podczas I rozbioru Polski i od tego czasu w mieście stacjonowały różne jednostki armii pruskiej i niemieckiej, ale aż do końca XIX w. nie było koszar a żołnierze kwaterowali w wynajmowanych prywatnych mieszkaniach. Czy zatem koszary przy ul. Moniuszki były pierwszym takim obiektem w Braniewie? Nie, gdyż wcześniej, bo w 1884 r. zbudowano gmach przy dzisiejszej ul. Morskiej dla 1 Batalionu Jegrów. Ponieważ jednostka w tym samym roku opuściła Braniewo, ostatecznie w 1886 r. budynek wydzierżawiła firma Loeser & Wolff i powstała tam fabryka cygar (dziś lokal Fundament). 

1899. Najstarsza pocztówka przedstawiająca „białe koszary” z żołnierzami batalionu fizylierów Grenadier-Regiment König Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr 3 pocz. XX w. Lazaret wojskowy oddany w 1900 r. Stał na północnym skraju kompleksu koszarowego. Od 1926 r. miejski dom starców. Został zniszczony w 1945 r. plan Braniewa z lat 30. XX w. Widoczne zabudowania koszarowe otoczone ogrodzeniem oraz lazaret i kasyno oficerskie. W pobliżu teren stadniny koni i klasztor. W 1898 r. oddano do użytku zbudowany przez miasto nowoczesny jak na tamte czasy kompleks koszarowy przy ówczesnej Rodelshöferstrasse a dzisiejszej ulicy Moniuszki. Kompleks został zaprojektowany jako symetryczny układ 4 niemal bliźniaczych budynków koszarowych umieszczonych we wzdłużnych pierzejach wschodniej i zachodniej, w narożnikach obszernego placu ćwiczeń. Każdy gmach mieścił kompanię piechoty. Teren koszar ma kształt prostokąta z zabudową rozlokowaną symetrycznie wokół dużego prostokątnego dziedzińca. W narożniku północno-wschodnim przy wartowni znajdował się reprezentacyjny budynek sztabu batalionu. Na południowym skrzydle kompleksu stały 2 budynki gospodarcze, a na północnym masywny gmach mieszczący stołówkę, kuchnię i kantynę, która na wieńczącej dach wieżyczce miała zegar. Za stołówką w narożniku północno-zachodnim postawiono budynek mieszkalny dla kadry oficerskiej i stajnię dla koni oficerskich. Między budynkami koszarowymi znajdowały się latryny dla żołnierzy i pomieszczenia gospodarcze. Całość była ogrodzona murem i płotem. W dniu 1.10.1900 r. do północnej części koszar dołączono zadbany park, w którym znalazło się kasyno oficerskie i na samym skraju lazaret. Na terenie koszar za budynkiem sztabu podobno przez krótki czas znajdowała się kaplica. Zespół budynków był jednorodny i zbudowany według rządowego projektu stosowanego w przypadku zabudowy koszarowej w całych Prusach Wschodnich. Budynki nie posiadają cech stylowych i nie są wpisane do rejestru zabytków. 

początek XX w. Na placu odbywają się ćwiczenia lub musztra żołnierzy. Na wprost: stołówka, lazaret oraz sztab i dwa budynki koszarowe z budynkiem pomocniczym między nimi. pocz. XX w. Budynek koszarowy w pierzei wschodniej podczas pobytu Grenadier-Regiment König Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr 3 Budynki koszarowe postawiono na fundamentach z kamienia polnego ciosanego na zaprawie cementowo-wapiennej. Ściany zewnętrzne są murowane z cegły ceramicznej pełnej, wątek mieszany, zaprawa cementowo-wapienna a elewacje tynkowane z detalem w cegle licowej. Stropy nad piwnicą, II piętrem i częścią III piętra typu Kleina z drewnianymi legarami, nad I piętrem strop belkowy ze ślepym pułapem, a nad częścią środkową III piętra strop drewniany ze ślepym pułapem. Dach dwuspadowy o konstrukcji drewnianej kryty dachówką karpiówką. Każdy budynek miał 2 wejścia w szczytach na klatkę schodową z dwubiegowymi schodami granitowymi na stalowych belkach. Charakterystyczne są tynkowane elewacje z detalem w cegle licowej w postaci opasek okiennych i drzwiowych, fryzów międzykondygnacyjnych, szerokich kroksztynowych gzymsów podokapowych oraz opilastrowania narożników. Pomieszczenia dla plutonów mieściły po 30 żołnierzy. Mieszkania oficerów miały po 3, a kwatery podoficerów po 2 okna. 

umundurowanie żołnierzy sformowanego w 1685 r. Grenadier-Regiment König Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr 3 na przestrzeni historii jednostki. Batalion pułku stacjonował w Braniewie w latach: 1809, 1817-1848 oraz 1893-1912. Kompleks koszarowy zbudowano dla stacjonującego od 1893 r. w Braniewie batalionu fizylierów z pułku Grenadier-Regiment König Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr 3, który był jedną z najstarszych jednostek w armii pruskiej i niemieckiej. Pułk miał długą tradycję bowiem powstał w dniu 18.08.1685 r. i uczestniczył w wielu wojnach toczonych przez Prusy. Jednostka od 1713 r. stacjonowała na stałe w Królewcu. Oddział wielokrotnie zmieniał nazwę, a w Braniewie stacjonował już wcześniej. Pierwszy pobyt w Braniewie miał miejsce w 1809 r., gdy stanowił garnizon miasta jako lekki batalion 2. Ostpreussisches Infanterie-Regiment Prinz Heinrich. Ponownie oddział przybył do Braniewa w 1817 r. i na kolejne 30 lat związał się z miastem. Wówczas był to batalion fizylierów z 3 Pułku Piechoty (2 wschodniopruskiego) Księcia Henryka - 3. Infanterie-Regiment (2. Ostpreussisches) Prinz Heinrich.

początek XX w. Żołnierze przed budynkiem koszarowym, w którym dziś mieści się Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. Za nim wojskowa latryna, kolejny „koszarowiec”, dom oficerski. Widoczne też fragmenty stajni i stołówki. Widoczna lampa od oświetlenia gazowego.  Jednak w okresie lat 1817-1830 w braniewskim garnizonie następowała ciągła rotacja oddziałów i dlatego przemiennie wydzielono inny batalion na zastępstwo fizylierów, gdy zostają kilkukrotnie wysłani czasowo do Królewca. Był to II batalion muszkieterów z tego samego 3 Pułku Piechoty oraz batalion fizylierów z 1 Pułku Piechoty (1. Infanterie Regiment), bardziej znanego pod obowiązującą od 1864 r. nazwą Grenadier Regiment Nr. 1 Kronprinz. W rzeczywistości fizylierzy 3 pułku stali w Braniewie w latach 1817-1819, 1823-1826 i 1830-1848. Podczas pobytu w Braniewie od dnia 10.03.1823 r. pułk zmienia nazwę na 3 Infanterie-Regiment, czyli 3 Pułk Piechoty i pod taką nazwą będzie występować do końca pobytu w mieście. Oddział stacjonował w pomieszczeniach i budynkach wynajmowanych od mieszkańców oraz na przedmieściach. Fizylierzy ćwiczyli początkowo w szopach stojących na ul. Teichstrasse (obecnie Pl. Grunwaldu), gdzie prawdopodobnie również większość z nich stacjonowała. Od około 1830 r. ćwiczenia odbywały się na placu ćwiczeń wytyczonym przy Stadtpark (obecny Pl. Wolności). Batalion fizylierów opuszcza miasto w dniu 26.04.1848 r. w związku z trwającą w całych Niemczech rewolucją, tzw. Wiosną Ludów i udaje się do Poznania w celu walki z powstaniem wielkopolskim.

pocztówka z początku XX w. Podawana data 1917 r. dotyczy jej nadania a nie wydania, gdyż przedstawiona scena dotyczy jednostek, które stały w koszarach do 1914 r. Od lewej stołówka z zegarem, kasyno oficerskie i budynek sztabu, a w tle klasztor s. katarzynek i kościół św. Katarzyny. Na placu ćwiczeń odbywa się apel, konno dowódca batalionu. proporzec z herbem Grenadier-Regiment König Fridrich Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr. 3 Później w Braniewie w latach 1848-1884 stacjonował słynny 1 Batalion Jegrów (Jäger-Bataillon Nr. 1), a do 1893 r. namiastką wojska w mieście było Dowództwo Okręgu Landwehry (Obrona Krajowa) - Landwehr Bezirks-Kommando Braunsberg na ulicy Marktstraße (obecnie Kościuszki).  Batalion fizylierów powraca do Braniewa w październiku 1893 r., a oddział z Królewca przyprowadził mjr Karol Johann Ehrenreich von Redern. Wcześniej pułk po raz kolejny zmienił nazwę, otóż w dniu swoich 30-tych urodzin 27.01.1889 r. cesarz Wilhelm II Hohenzollern nadaje pułkowi nową nazwę i nowego patrona - króla Fryderyka Wilhelma I (1713-1740). Odtąd pułk nosi nazwę Grenadier-Regiment König Fridrich Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr. 3. Pojawienie się batalionu fizylierów w Braniewie było dużym wydarzeniem, gdyż oddział wcześniej związany był z miastem podczas pobytów w latach 1809 oraz 1817-1848. Dowódcami braniewskiego batalionu fizylierów byli: mjr von Redern (1891-1893), mjr Hahn (1894-1895), mjr Frhr. von Schütz zu Holzhausen (1896-1900), mjr Karl Brosius (1901-1904), mjr Tresckow (1905-1907), mjr von Estorff, (1908-1912) i mjr Thierry (1913).

pocz. XX w. Widok na koszary od ul. Moniuszki. Od prawej brama do lazaretu, dalej kasyno oficerskie, budynek sztabu i koszarowce. Zwraca uwagę stan ulicy Rodelschöferstrasse. 13 pocz. XX w. Widok na „białe koszary” od strony ul. Zielonej. Od prawej budynki koszarowe, stajnia, dom oficerów, stołówka, kasyno oficerskie i lazaret. 1913/1914. Ćwiczy orkiestra III batalionu 148 pułku piechoty na tle budynku „białych koszar” obecnie SP nr 5, wcześniej Gimnazjum Nr 2. Po prawej rozebrany w 2021 r. budynek pomocniczy. 1913/1914. Ćwiczy orkiestra III batalionu 148 pułku piechoty na tle rozebranego w 2021 r. budynek pomocniczy.Początek XX w. Białe koszary, widok ze strony klasztoru s. katarzynek. Od prawej: kasyno oficerskie a za nim stołówka, dalej wartownia ze sztabem oraz 4 budynki koszarowe.

umundurowanie żołnierzy 3 Pułku Grenadierów z 1901 r. W okresie pobytu w Braniewie pułk nie uczestniczył w konfliktach zbrojnych, ale w dwóch dość niezbyt chwalebnych ekspedycjach karnych związanych z kolonialną polityką Niemiec, tj. w latach 1899-1901 w tłumieniu tzw. powstania bokserów w Chinach a w 1904 r. w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej (wówczas kolonia Niemiec, obecnie Namibia) w celu stłumienia powstania ludów Herero i Namaqua.

 

1916. Pocztówka z widokiem na „białe koszary” z klasztoru s. katarzynek. Początkowo oddział podobnie jak poprzednie jednostki stacjonuje w wynajętych mieszkaniach, ale od dnia 1.10.1898 r. otrzymuje nowo wybudowane koszary przy dzisiejszej ulicy Moniuszki (wówczas Rodelshöferstrasse). Ćwiczenia odbywają się na obszernym placu koszarowym, a strzelania na wybudowanej przez jegrów w 1860 r. strzelnicy w Lesie Miejskim, gdzie funkcjonuje też wartownia obsadzana przez fizylierów. Warty wystawiane są też na ul. obecnej Kościuszki (wówczas Marktstrasse). Podobnie jak przy poprzednim pobycie batalion uczestniczył w różnych uroczystościach państwowych i rocznicach organizowanych przez władze i mieszkańców. Wydarzeniem tego okresu były obchody urodzin szefa 3 pułku grenadierów, tj. cesarza Niemiec Wilhelma II Hohenzollerna w 1912 r. i z tej okazji batalion fizylierów przeprowadził defiladę.

żołnierz Grenadier-Regiment König Fridrich Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr. 3 w umundurowaniu polowym Z dniem 30.10.1912 r. batalion fizylierów opuszcza Braniewo udając się do Królewca, a Grenadier-Regiment König Fridrich Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr. 3. bierze udział w walkach podczas Wielkiej Wojny 1914-1918, w której traci w zabitych 140 oficerów i 5590 żołnierzy. W w styczniu 1919 r. po 234-latach istnienia pułk zostaje rozformowany.

 

pocztówka z lat 1913/14, gdy w koszarach stacjonował III batalion 5. Westpreussisches Infanterie-Regiment Nr 148. Sama ilustracja pochodzi z wcześniejszego okresu. Widok od strony północnej z lazaretu. Na pierwszym planie przed parkiem stołówka z zegarem, po prawej budynek koszarowy, a po lewej kasyno oficerskie, sztab, koszarowce a na wprost budynek pomocniczy, a dziś sala gimnastyczna. 1913. Żołnierze III batalionu 148 pułku piechoty pozują ze sztandarem na tle budynków koszarowych. 1914. Żołnierze III batalionu 148 pułku piechoty na tle budynku „białych koszar”.emblemat 5. Westpreussisches Infanterie-Regiment Nr 148  Jeszcze w 1912 r. do koszar przy ul. Moniuszki przybywa III batalion 5. Wschodniopruskiego Pułku Piechoty Nr 148, czyli 5. Westpreussisches Infanterie-Regiment Nr 148. Pułk został sformowany w dniu 31.03.1897 r. w Szczecinie, ale później stacjonował w Elblągu z jednym batalionem w Braniewie. Dowódcą III batalionu w latach 1911-1913 był mjr Brauns a w 1914 r. mjr Brehme. Batalion opuścił koszary z dniem 31.07.1914 r. a w ramach 41 Dywizji Piechoty brał udział w Wielkiej Wojnie 1914-1918. W 1919 r. pułk został rozformowany.

pocz. XX w. Widok od strony zachodniej na lazaret oddany w 1900 r. Dominują kościół św. Katarzyny i klasztor s. katarzynek. Na prawo rozciągają się niewidoczne tu „białe koszary”.Wielka Wojna 1914-1918. Ranni niemieccy żołnierze przed lazaretem, oddanym w dniu 1.10.1900 r. obok koszar na ulicy Moniuszki. Budynek wykonano w podobnym stylu jak sąsiednie koszarypocz. XX w. Widok od ulicy Zielonej na lazaret i klasztor s. katarzynek.  Podczas Wielkiej Wojny w latach 1914-1918 koszary były zajmowane przez różne oddziały zapasowe i punkt zbiorczy rekrutów, gdyż w Braniewie tworzono kilka oddziałów, w tym bataliony Landsturmu. Intensywnie wykorzystywano lazaret wojskowy (Militär-Lazarett)zbudowany w kompleksie w 1900 r., który przemianowano na lazaret rezerwowy Reserve-Lazarett Braunsberg. W Braniewie podczas wojny było kilka lazaretów, w których leczono setki rannych żołnierzy, w tym m.in. w szkole zamkowej i koszarach przy Moniuszki. Budynek lazaretu w 1926 r. został przeznaczony na miejski Dom Starców (Städt. Rentnerheim) a zniszczony został w 1945 r. podczas sowieckiego bombardowania.

lata 30. XX w. Prace remontowe na terenie „białych koszar”.2024. Wschodnia ściana stołówki z napisem Rzekomo tuż po wojnie w koszarach stacjonowała jednostka policji. Od ok. 1925 r. budynki miasto przeznaczyło na cele mieszkaniowe. Przy wartowni znajdował się blok nr 9 (obecnie SP nr 5, wcześniej gimnazjum nr 2) a za nim budynek nr 11 (SP nr 5), z kolei naprzeciwko stał budynek nr 10 (SOSW), zaś vis-a-vis nr 9 stał blok nr 12 (nieistniejący). Numeracja w książce adresowej to odpowiednio Rodelshöferstrasse: 24 (blok nr 9), 26 (11), 32 (10), 34 (12) oraz 20 (wartownia), 28 i 30 (zbrojownia). W czterech budynkach koszarowych mieszkały 102 rodziny, wśród których byli, m.in. policjanci, urzędnicy, kupcy, listonosze, pracownicy kolei, ale też robotnicy, rzemieślnicy oraz wdowy i emeryci. Mieszkało tam również wielu nazwijmy to mniej zamożnych lub najuboższych mieszkańców Braniewa, w tym wielu bezrobotnych. W każdym budynku żyło ponad 100 osób. W budynku stołówki znajdował się sklep z pieczywem oraz wydzielonym pomieszczeniem na bar, gdzie podawano alkohol. W tym samym budynku przed 1930 r. znajdował się sklep spożywczy Homann. Z tamtego okresu pochodzi zachowany do dziś napis na budynku: „Kolonialwaren, Wein, Spirituosen & Delikatessen Handlung". W tym czasie nadal nie było toalet a korzystano z latryn na zewnątrz. Nie było też prądu elektrycznego, ale w niektórych budynkach podłączono je później. Na dole budynków znajdowały się przyłącza wody. Wielu mieszkańców wydawało pieniądze w lokalu serwującym alkohol. Wielokrotnie dochodziło do przypadków niemoralnego prowadzenia się a aktywne wśród mieszkańców były różne ruchy polityczne, w tym: NSDAP, komuniści, Reichsbund i Stahlhelm. Dla części mieszkańców organizowano wyżywienie w stołówce a atrakcją były występy objazdowych cyrków na placu. 

lata 30. XX w. Koszary jako siedziba szkoły dowódców Służby Pracy Rzeszy od strony ul. Moniuszki. Za bramą wartę pełni członek RAD z łopatą trzymaną jak karabin. lata 30. XX w. Szkoła dowódców Służby Pracy Rzeszy – Truppenführerschule 1 Reichsarbeitsdienst Braunsberg. Widok od strony dzisiejszej Sali gimnastycznej. Od lewej koszarowiec o nazwie”Haus Heinrich von Plauen” będący siedzibą Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego, dalej nieistniejący budynek koszarowy, dom oficerski i stołówka. lata 30. XX w. kompilacja zdjęć z „życia” szkoły dowódców Służby Pracy Rzeszylata 30. XX w. Stojący przy sali gimnastycznej pododdział szkolny RAD prezentuje łopaty… atrybut tej formacji. Lata 30. XX w. Szkoła dowódców RAD. Zaprawa fizyczna słuchaczy. Od lewej sztab, koszarowiec i nieistniejący od 2021 r. budynek pomocniczy. lata 30. XX w. ambulans na terenie „białych koszar”.

Flaga Służby Pracy Rzeszy – Reichsarbeitsdienstlata 30. XX w. Na stołówce nazwa szkoły Truppenführerschule 1 Reichsarbeitsdienst Braunsberg. Co ciekawe poniżej znajduje się dziś dawny napis: „Kolonialwaren, Wein, Spirituosen & Delikatessen Handlung Zmiana nastąpiła w 1933 r. wraz z dojściem do władzy nazistów. Dzięki budowie nowych budynków mieszkalnych przy Angerstraße (Sportowa), Neue Dammstraße (Morska, w czasach nazistowskich Straße der S.A.) i Tannenbergstraße (Wileńska) - do 1937 r. przesiedlono wszystkich mieszkańców zwalniając koszary na cele militarne. W 1933 r. koszary przejęła Służba Pracy Rzeszy (Reichsabeitsdienst - RAD), początkowo bloki nr 10 i 12 a od 1937 r. 9 i 11. Jesienią 1933 r. powstała Szkoła Dowódców Oddziałów Służby Pracy Rzeszy nr 1 - Reichsarbeitdienst Truppführerschule 1 Braunsberg, choć inauguracja w koszarach odbyła się w dniu 18.01.1934 r. Była to jedna z 19 szkół dowódców RAD, a numer wynikał z porządku alfabetycznego. Komendantem szkoły RAD został inż. Ralf Holtz. Kurs dowódców RAD trwał 3 miesiące a absolwent otrzymywał stopień Truppführer. Członkowie RAD nosili brązowe mundury a na rękawach i czapkach mieli symbole RAD - łopatę i kłosy zboża ze swastyką. Stołówka znajdowała się w budynku zbudowanym do tego celu, gdzie jeszcze niedawno był sklep i bar.

Lata 30. XX w. Szkoła dowódców RAD. Budynek nr 11 o nazwie „Haus von Paul HindenburgLata 30. XX w. Szkoła dowódców RAD. Budynek nr 9 o nazwie „Haus Adolf HitlerLata 30. XX w. Szkoła dowódców RAD. Budynek nr 12 o nazwie „Haus Henning SchindekoppBudynki koszarowe w 1939 r. otrzymały nazwy: blok 12 nazywał się „Haus Heinrich von Plauen", blok nr 10 „Haus Henning Schindekopp", a naprzeciwko, blok 11 „Haus von Paul Hindenburg", zaś budynek nr 9 „Haus Adolf Hitler”. Służba Pracy Rzeszy była masową organizacją przystosowania obywatelskiego i wojskowego młodzieży w III Rzeszy pracującej na rzecz Wehrmachtu. W istocie była paramilitarną organizacją krzewiącą etos pracy wśród młodych Niemców. Atrybutem członków RAD była łopata, którą prezentowano podczas musztry, ale też służby wartowniczej jak karabin. Od 1939 r. koszary nie były wykorzystywane przez RAD, ale nie wykluczone, że stacjonowały tam organizowane w Braniewie zapasowe jednostki Wehrmachtu.

zdjęcie lotnicze Braniewa z dn. 19.02.1945 r. Zaznaczone wszystkie koszary na terenie miasta. Z prawej „białe koszary” i stadnina jako siedziba dowództwa 14 dywizji piechoty Wehrmachtuzdjęcie lotnicze z bombardowania Braniewa w dn. 20.02.1945 r. Nalot 75 bombowców przeprowadziła sowiecka 276 dywizja lotnictwa bombowego. Widać dym od trafień w rejonie „białych koszar”.zdjęcie lotnicze z bombardowania Braniewa w dn. 21.02.1945 r. Nalot 64 bombowców przeprowadziła sowiecka 6 gwardyjska dywizja lotnictwa bombowego. Widać dym od trafień w rejonie „białych koszar”. Wojna dotarła do Braniewa za sprawą uchodźców z Prus Wschodnich oraz sowieckich bombardowań. Według sowieckiego wywiadu w koszarach znajdowały się pododdziały 14 dywizji piechoty Wehrmachtu. Na pewno kompleks został trafiony podczas potężnego sowieckiego bombardowania w dniu 20.02.1945 r., gdy 74 bombowce Pe-2 z 276 dywizji lotnictwa bombowego zrzuciły na miasto ponad 500 bomb. W dniu 21.02.1945 r. 64 bombowce Pe-2 i Douglas Boston z 6 gwardyjskiej dywizji lotnictwa bombowego zbombardowały baterie artylerii w południowo-zachodniej części Braniewa – głównie okolice ul. Moniuszki, tj. „białe koszary” i stadninę koni. Zrzucono 312 bomb. Na pewno podczas tych bombardowań trafione i całkowicie zniszczone zostały lazaret i blok nr 12 na terenie koszar.

lata 50. XX w. pozowane zdjęcie przedstawiające żołnierza WOP lub WP na terenie Braniewa odznaki WOP: 1. złota odznaka wzorowy żołnierz Wojsk Ochrony Pogranicza (1950), 2. Odznaka 10-lecia WOP (1955). Po oddaniu miasta władzom polskim przez armię sowiecką w związku z pilną potrzebą strzeżenia nowo utworzonej granicy polsko-radzieckiej w mieście pojawiły się formacje podległe Wojskom Ochrony Pogranicza. W Braniewie z dniem 5.12.1945 r. powstaje 22 Komenda Odcinka Braniewo z siedzibą sztabu w koszarach przy ul. Sikorskiego, a następnie przy ul. Moniuszki oraz strażnicami w: Fromborku, Młotecznie, Żelaznej Górze i Głębocku. Pierwsza grupa liczy 224 żołnierzy WOP. Dowódcami byli: mjr Karol Strumiłło (1945-1946), a następnie mjr Kazimierz Galicz (1946-1948). W dniu 20.03.1948 r. na bazie dotychczasowego 22 Odcinka WOP zostaje sformowany 3 Samodzielny Batalion Ochrony Pogranicza (JW.1325), który stacjonując w koszarach na ul. Moniuszki dysponuje 4 strażnicami wzdłuż granicy państwowej - we Fromborku, Gronowie, Mędrzykach i Mątytach. W skład batalionu wchodzi: dowództwo i sztab, sekcja polityczno-wychowawcza i ochrona sztabu, kwatermistrzostwo, plutony – transportowy i łączności.

Lata 50-te. Uroczystość w koszarach Wojsk Ochrony Pogranicza przy ul. Moniuszki. Poczet sztandarowy prawdopodobnie z 5 Oddziału WOP lub późniejszej 7 Brygady Ochrony Pogranicza. Sztandar oddział ten otrzymał w 1946 r. a jeden z gwoździ pamiątkowych na drzewcu miał napis „Powiat Braniewski”. W tle budynek SP nr 5 i sala gimnastyczna. Lata 50-te. Uroczystość w koszarach Wojsk Ochrony Pogranicza przy ul. Moniuszki. Przed trybuną maszeruje kompania honorowa WOP. W tle budynek SP nr 5 i sala gimnastyczna. Lata 50-te. Uroczystość w koszarach Wojsk Ochrony Pogranicza przy ul. Moniuszki. Przed trybuną maszeruje orkiestra WOP. W tle budynek SP nr 5 i sala gimnastyczna. Lata 50-te. Uroczystość w koszarach Wojsk Ochrony Pogranicza przy ul. Moniuszki. Dowództwo Szkoły Łączności WOP i braniewscy oficjele na tle stołówki, kasyna i budynku administracyjnego. Lata 50-te. Uroczystość w koszarach Wojsk Ochrony Pogranicza przy ul. Moniuszki. Dowództwo Szkoły Łączności WOP i braniewscy oficjele na trybunie

Z dniem 1.01.1951 r. dotychczasowy 3 Samodzielny Batalion Ochrony Pogranicza zostaje przeformowany na 191 Batalion WOP (JW.1347). Dowódcą batalionu jest mjr Konstanty Pasztelaniec. Jednak batalion zostaje rozformowany w maju 1952 r. w związku z czym strażnice zostają podporządkowane 192 batalionowi WOP (JW.1350)z Bartoszyc, a w koszarach przy ul. Moniuszki powstaje Szkoła Podoficerska Łączności WOP (JW.3054), która szkoliła specjalistów morskich dla WOP. Jednostka utworzona rozkazem MBP nr 024/Org. z dnia 10.04.1952 r. miała stan etatowy 474 żołnierzy, a dowodzili nią kolejno: mjr Józef Grabowski (1952-1953), mjr Stanisław Luczyński (1953-1955), kpt. Michał Małuszyński (1955-1956), ppłk Mieczysław Piotrowski (1956-1958) i płk Tadeusz Demczuk (1958-1959). Szkoła opuści Braniewo w dniu 24.07.1958 r. i zostanie przeniesiona do Zgorzelca. Koszary przez kilka lat nie będą najprawdopodobniej wykorzystywane. 

odznaka wojsk radiotechnicznychsamochodowy namiernik R-359 na podwoziu ZiŁ-157 będący na wyposażeniu 12 Batalionu Rozpoznania Radioelektronicznego. Zdjęcie poglądoweSprzęt wykorzystywany przez 12 Batalion Rozpoznania Radioelektronicznego. Zdjęcia poglądowe: 1. Namiernik R-359 produkcji ZSRR na samochodzie ZiŁ-157 (samochodowy krótkofalowy automatyczny radiopelengator), 2. AKCz-2 radiostacja R-118 na samochodzie Star-660 (krótkofalowa, nadawczo-odbiorcza radiostacja średniej mocy, w Wojsku Polskim do 1990r.) W dniu 1.10.1967 r. w koszarach przy ul. Moniuszki zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego nr 084/Org. z dnia 21.06.1967 r. sformowany zostaje 12 Batalion Rozpoznania Radioelektronicznego (JW.3213) podporządkowany Dowódcy Pomorskiego Okręgu Wojskowego. W skład batalionu wchodziły: dowództwo i sztab, kompania łączności, kompania rozpoznania radiowego, kompania rozpoznania radioelektronicznego, kompania rozpoznania radioliniowego, a także plutony: zaopatrzenia, remontowy i medyczny. Batalionem dowodzą kolejno: ppłk Stanisław Strzałkowski, ppłk Zdzisław Krawczyński, mjr Stanisław Maliszewski, mjr Juliusz Wilczewski (1978-1982) i mjr Stanisław Zwolak. Według etatu nr 35/018 przyznanego zarządzeniem Szefa SG WP z dnia 19.02.1971 r. batalion liczył 363 żołnierzy i 5 pracowników cywilnych. Na wyposażeniu oddziału były, m.in. namierniki R-359, R-363, R-343 oraz aparatownie ARO K-12, ARO KU-4. W 1984 r. 12 Batalion odchodzi do Koszalina, a tzw. „białe koszary” przy ul. Moniuszki zostają zajęte przez 16 Pułk Artylerii.

Odznaka pamiątkowa 16 Pomorskiego Pułku Artylerii. Wzorowana na pamiątkowej odznace 16 pułku artylerii lekkiej z 1929 r. Wykonana została w pracowni grawerskiej Zygmunta Olszewskiego w Warszawie. Pierwsze odznaki wręczono 26.09.1992 r.16 Pułk Artylerii na poligonie. Obsługa podczas czyszczenia lufy samobieżnej haubicy 2S-1 Goździklata 70/80. XX w. „Białe koszary” jako siedziba jednej z jednostek Wojska Polskiego, czyli 12 Batalionu Rozpoznania Radioelektronicznego lub 16 Pułku Artylerii. Widać wojskowe pojazdy wokół budynków koszar. Zdj. J. Wójciński. Jednostka sformowana w Dziwnowie w 1951 r. przybyła do Braniewa w 1958 r. jako 46 Dywizjon Artylerii Haubic (JW.3510) skierowana do koszar przy ul. Sikorskiego. Z dniem 1.11.1971 r. 46 Dywizjon Zarządzeniem Szefa Sztabu Gen. W.P. został przeformowany na 16 Pułk Artylerii (JW.3510). Jednostką podczas pobytu „białych koszarach” dowodzili ppłk dypl. Janusz Włoszczuk (1981-1985) i ppłk dypl. Stanisław Wasilewski (1985-1991). Pułk uczestniczył w wielu szkoleniach, poligonach i ćwiczeniach, z których największe międzysojusznicze ćwiczenia Przyjaźń 85 odbyły się w 1985 r. W 1986 r. na uzbrojenie pułku wchodzi 36 samobieżnych haubic 2S-1 Goździk (122 mm), w związku z tym z dniem 13.12.1986 r. pułk otrzymuje nową strukturę: dowództwo i sztab, bateria dowodzenia, 2 dywizjony artylerii samobieżnej (po 18 haubic), kompania zaopatrzenia, kompania remontowa i pluton medyczny. Podczas reorganizacji 16 Kaszubskiej Dywizji Pancernej z dniem 31.12.1989 r. pułk zostaje skadrowany i jednocześnie powiększony o dywizjon wyrzutni rakiet BM-21 Grad na samochodach Ural. W tym samym roku opuszcza koszary przy ul. Moniuszki i przenosi się do koszar przy ul. Sikorskiego, skąd w kwietniu 1994 r. trafi do koszar przy Alei W.P. Wcześniej, bo w 1992 r. otrzyma miano Pomorski. 

 

2000. Widok w kierunku południowym od strony Sali gimnastycznej. Po lewej budynek SP nr 5, na wprost dawna stołówka. Zdj. M. Gawryluk.2000. Widok na budynek SP nr 5. Zdj. M. Gawryluk.2000. Widok na budynek SP nr 5 od strony ul. Moniuszki. Zdj. M. Gawryluk.2000. Widok na salę gimnastyczną. Zdj. M. Gawryluk.2000. Widok na budynek SP nr 5. Zdj. M. Gawryluk. 

 

plan z 2000 r. po powstaniu Szkoły Podstawowej nr 5 i Gimnazjum nr 2.2021. Prace rozbiórkowe przy budynku pomocniczym, a ściślej dawnej latrynie wzbudziły sporo emocji wśród mieszkańców Braniewa… niesłusznie, w mieście nie brakuje cennych obiektów wartych społecznego zaangażowania. 2000. Brama wjazdowa i budynek administracyjny. Zdj. M. Gawryluk. 2024. Widok na bramę i budynek administracyjny z siedzibą CUW, dawniej wartownia i sztab jednostki. Jak wspomniano lazaret i blok nr 12 zostały zniszczone podczas bombardowania w 1945 r. Dawne kasyno oficerskie (Moniuszki 20) zostanie zajęte przez powstałą w 1945 r. Rejonową Komenda Uzupełnień w Braniewie. Organ ten w 1967 r. zostanie przeformowany na Powiatowy Sztab Wojskowy, a w 1975 r. w związku z reformą administracyjną państwa na Wojskową Komendę Uzupełnień i ostatecznie rozformowany w 2002 r. Później do 2019 r. obiekt będzie siedzibą Biura Terenowego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych a od 2023 r. mieści się tam biuro rachunkowo-doradcze i przedstawicielstwo Krajowej Izy Doradców Podatkowych. Budynek kadry oficerskiej i stajnia znalazły się w rękach prywatnych i we wzorcowy sposób zostały zaadaptowane na cele mieszkalne. W budynku administracyjnym przy bramie (dawniej sztab) początkowo funkcjonowała dyrekcja Zespołu Szkół, od 2017 r. działa Świetlicowy Klub Środowiskowy oraz od 2021 r. Centrum Usług Wspólnych. Dawna stołówka, mimo że miała mieć podobne przeznaczenie w obiekcie szkolnym, również trafiła w ręce prywatne i niestety od lat popada w ruinę. Dawna latryna pomiędzy budynkami szkolnymi została rozebrana w 2021 r.

2024. Widok na dawne kasyno oficerskie, później siedziba WKU, ZUS a obecnie Krajowej Izy Doradców Podatkowych.2024. Widok na dawne kasyno oficerskie, później siedziba WKU, ZUS a obecnie Krajowej Izy Doradców Podatkowych.2024. Dawny budynek dla kadry oficerskiej i z lewej stajnia dla oficerskich koni, obecnie pięknie prezentujące się obiekty mieszkalne Moniuszki 18 i 18A.2024. Dawny budynek wartowni i sztabu batalionu. Później długi czas budynek administracji szkoły. Obecnie siedziba CUW i ŚKŚ. Widok od strony stołówki.2024. Dawny budynek wartowni i sztabu batalionu. Później długi czas budynek administracji szkoły. Obecnie siedziba CUW i ŚKŚ. Widok od strony byłego domu oficerskiego.2024. Dawny budynek wartowni i sztabu batalionu. Później długi czas budynek administracji szkoły. Obecnie siedziba CUW i ŚKŚ. Widok od strony placu szkoły. 

2000. Widok na Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. Zdj. M. Gawryluk. W 1989 r. na kanwie przemian społecznych w Polsce oraz postępującej redukcji jednostek Wojska Polskiego zapada decyzja o przekazaniu Białych Koszar przez wojsko władzom miasta Braniewa. Decyzję podejmuje Dowódca Pomorskiego Okręgu Wojskowego. Następuje nowy etap dla kompleksu koszarowego, który w dużym stopniu zostaje przeznaczony na cele edukacyjne. Jeden z budynków koszarowych (dawny blok nr 10) dostosowano do potrzeb powołanego w 1986 r. Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Braniewie. W maju 1990 r. władze miasta podjęły decyzję o przekazaniu części obiektów po koszarach dla SOSW. Po przeprowadzeniu remont budynków pokoszarowych przy ul. Moniuszki od sierpnia 1998 r. przeniesiono tam Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. Ta ważna placówka oświatowa kształci uczniów na poziomie szkoły podstawowej i zawodowej oraz szkoły przysposabiającej do pracy. Budynek ma internat a dzięki dodaniu bocznych skrzydeł - co nie wpłynęło na bryłę obiektu - dostosowano obiekt do potrzeb placówki. Dyrektorami SOSW w Braniewie byli: Jan Mróz (1983-2007), Bożena Czerwińska (2007-2008), Renata Szeniawska (2008-2012) i aktualnie Dorota Wiśniewska. 

 

2024. Budynek Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego od strony wschodniej. Z lewej sala gimnastyczna. Budynek SOSW różni się obecnie od pozostałych koszarowców, gdyż po obu stronach dobudowano skrzydła poprawiające funkcjonalność obiektu, ale nie wpływające na ogólny wygląd, który nawiązuje stylem do całego kompleksu koszar.2024. Budynek Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego od strony wschodniej. Z lewej sala gimnastyczna.2024. Budynek Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego od strony wschodniej. Z lewej sala gimnastyczna. Widok od obiektu SP nr 5. 2024. Widok w kierunku południowym od strony stołówki. Na pierwszy planie nowoczesne boisko szkolne, na wprost sala gimnastyczna a po prawej budynek SOSW oraz pusty plac po zniszczonym w 1945 r. budynku koszarowym.

 

 

2000. Widok wzdłuż pierzei wschodniej w kierunku Sali gimnastycznej. Zdj. M. Gawryluk.2024. Szkoła Podstawowa Nr 5 im. Ziemi Braniewskie w pełnej krasie… Oba budynki szkolne, sala gimnastyczna i boisko szkolne – to efekt gruntownego remontu z lata 2023/2024 Największym użytkownikiem kompleksu została Szkoła Podstawowa nr 5. Wiązało się to z występującą pod koniec lat 80. XX w. trudną sytuacją lokalową w braniewskich szkołach podstawowych, w których zajęcia trwały przez 6 dni w tygodniu. Z kolei władze miasta nie miały środków na postawienie zupełnie nowego obiektu. Z tych samych powodów nie można było zaadoptować do celów oświatowych wszystkich budynków, dlatego prace od listopada 1989 r. realizowano etapami. Placówka rozpoczęła rok szkolny 1990/91 mając 666 uczniów i 44 nauczycieli. Oddawano do użytku kolejne wyremontowane budynki, a po dostarczeniu ogrzewania miejskiego zlikwidowano kotłownię. Dyrektorami SP nr 5 byli: Leszek Szamotuło (1989-2005), Jarosław Borysewicz (2005-2015) i od 2015 r. Wioletta Nowakowska. Od 2020 r. Szkoła Podstawowa nr 5 przyjęła imię Ziemi Braniewskiej. W 1999 r. w wyniku reformy oświaty powstało Gimnazjum nr 2, które funkcjonowało do 2019 r. Na czele tej placówki stała dyrektor Grażyna Szklarek. Przez lata mimo różnych remontów obiekty nie przedstawiały się najlepiej a szczególnie w zakresie fatalnego stanu elewacji.

2024. Budynek szkolny SP nr 5, w którym w latach 1999-2019 mieściło się Gimnazjum Nr 2 w Braniewie.2024. Budynek, w którym Szkoła Podstawowa nr 5 działa nieprzerwanie od 1989 r. 2024. Widok na oba budynki Szkoły Podstawowej nr 5 o d strony Sali gimnastycznej.2024. Południowa strona budynku SP nr 5, w którym w latach 1999-2019 funkcjonowało Gimnazjum nr 2.2024. Północna ściana budynku szkolnego SP nr 5. Fragment zieleni mieści miejsce pamięci narodowej.  

2024. Widok na Szkołę Podstawową Nr 5 wzdłuż pierzei wschodnie od strony sali gimnastycznej. Po lewej dawna stołówka.  W latach 2023-2024 przeprowadzono generalny remont dwóch budynków szkolnych połączonego z termomodernizacją z zachowaniem „stylu” dawnych koszar. Wyremontowano budynek pomocniczy i salę gimnastyczną oraz na dawnym placu koszarowym oddano nowoczesne boisko szkolne ze „sztuczną trawą” oraz bieżnią, a także placem zabaw. W budynkach wykonano docieplenie ścian, remont elewacji, a także wymianę instalacji elektrycznej i sanitarnej. Całość obecnie przedstawia estetyczne „miasteczko szkolne” uzupełnione pięknie zachowanymi budynkami kasyna, domu oficerskiego i stajni. Jedynie dawny budynek sztabu, czyli budynek administracyjny z siedzibą CUW wymaga remontu. Natomiast nieużytkowana i niszczejąca stołówka wymaga przynajmniej zabezpieczenia przed warunkami atmosferycznymi. Wraz z zachowanym naprzeciw klasztorem s. Katarzynek i odnowionym parkiem przy stadninie, „białe koszary” stanowią dość urokliwy fragment miasta…

2000. widok w kierunku dawnej stołówki. Zdj. M. Gawryluk.2024. Dawna stołówka obecnie w znacznym stopniu zdewastowana znajduje się w rękach prywatnych i jest na sprzedaż. Widok od strony północnej. 2024. Dawna stołówka od strony bramy wjazdowej. Na ścianie napis z okresu, gdy w latach 20/30. XX w. funkcjonował tu sklep i bar dla mieszkańców koszar: 2024. Dawna stołówka od strony budynków szkolnych i boiska swoim wyglądem „szpeci” cały zadbany kompleks. Po lewej dawna stajnia dla koni oficerskich, dziś obiekt mieszkalny.2024. Stołówka od strony szkolnej. Budynek prosi się o lepsze zabezpieczenie i remont, choć na plus należy uznać odnowiony dach. Na szczęście obiekt przysłaniają drzewa. Po prawej stajnia i dom oficerski.

Źródła: Torner J. Die Armensiedlung in Braunsberg. Die Kaserne auf der Rodelshöfer Straße. Heimatbrief für Kreis Braunsberg nr 43. Münster 2020.; Buchholz F. Braunsberg im Wandel der Jahrhunderte. Braunsberg 1934.; Federau E., Matern E. Braunsberg. Lippstadt 1986.; zabytek.pl Facebook: Braunsberg-Braniewo w opisach i fotografii, Braniewo w fotografii

.