ŚWIĘTOCHOWO – HISTORIA MIEJSCOWOŚCI

 Ta niewielka miejscowość, jak niejedna wieś w okolicy ma średniowieczny rodowód. W połowie XIV wieku na miejscu dawnej pruskiej osady powstała wieś Sonnenstuhl, która obecnie nosi polską nazwę Świętochowo. Początkowo była to niemiecka wieś chłopska, później dobro rycerskie czy też szlacheckie. Przed wojną Świętochowo wchodziło w skład powiatu ziemskiego Heiligenbeil. Pamiątką dawnej świetności, choć w nie najlepszym stanie jest pochodzący z połowy XIX wieku pałac, którego ruiny można oglądać do dziś.

 W pobliżu małego otoczonego lasami potoku Biebrza, istniała już w czasach pruskich osada i gród strażniczy o nazwie Sawliskresil w pobliżu, którego odkryto także pruskie cmentarzysko z VII–VIII w. Później wieś nazwana została po niemiecku Sonnenstuhl. Niestety nic nie wiadomo o dziesięcioleciach po podboju tych terenów przez Zakon Krzyżacki po 1239 r., ale jeżeli powstała jakaś niemiecka osada to zmiotły ją powstania pruskie z lat 1242-1277. Pierwszy raz wieś wymieniana jest w 1361 r., gdy chłop Johannes Rummele przeniósł się do Braniewa i tam uzyskał obywatelstwo. Jego potomkowie występują później pod nazwiskiem Rummel lub Rommel. Po raz kolejny wieś Świętochowo wymieniona jest: w 1369 r.: jako Heyne de Sunentul, w dniu 2.07.1374 r. jako Sonnentul, w 1394 r. jako vile Sonnentul, Sonnentül. Została założona jako mała niemiecka wieś z 12 łanami, co wymaga podkreślenia, bowiem w pobliżu znajdowały się wsie pruskie.

 Obie nazwy Sawliskresili i Sonnestuhl występowały przez dziesięciolecia równolegle, ale ostatecznie pruska nazwa została wyparta. Przykładowo w dokumencie z 1423 r. pojawia się jej pruska nazwa Saulēskrēslan (Sawli-skresil), będąca dokładnym odpowiednikiem semantycznym nazwy niemieckiej i oznaczająca „Krzesło Słońca”. Być może tym „krzesłem” było pierwotnie 20-metrowe wzgórze pomiędzy Gronówkiem i Świętochowem w widłach dwóch strumieni wypływających z Zakrzewca, noszące tradycyjną nazwę Pogański Szaniec. Nazwa Sonnenstuhl nie jest typowa dla niemieckiej toponimii i jest wyjątkiem w niemieckim nazewnictwie. Wydaje się, że – mimo późniejszego występowania w zapisach źródłowych – pierwotną była nazwa pruska, którą następnie zastąpiło jej niemieckie tłumaczenie, co nie jest w toponimii Prus rzadkim zjawiskiem.

 Prawdopodobnie z przywileju lokacyjnego wynikało, że wieś Sonnesthul miała płacić roczny podatek w wysokości 18 marek, który służył na utrzymanie kaplicy zamkowej w Bałdze, a później kościoła we wsi. Kaplica była niezwykle bogato wyposażona w naczynia złote i srebrne, ornaty, obrusy ołtarzowe, dywany i księgi święte. Przywileje lokacyjne odnawiane były w 1387 r. Podatek na kaplicę w wysokości 18 marek potwierdził w dniu 11.05.1575 r. książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern (1553-1618). Nie wiadomo, kiedy zaprzestano płacenia, ale jeszcze w dniu 20.06.1597 r. jest zapis odnoszący się do starego dekretu księcia pruskiego nakazującego płacić czynsz od gruntu w wysokości 1½ marki od łanu, czyli 18 marek. W 1437 r. we wsi powstała karczma,a karczmarz Penz oprócz tej działalności, uprawiał 5 łanów ziemi, a mieszkający tu chłopi zajmowali 6 łanów czynszowych i 23 morgi.

Przez następne blisko 100 lat Sonnenstuhl pozostawała wolną wsią chłopską a w 1539 r. gospodarzyło w niej 3 chłopów: Matthäus Moller z 3 łanami, Hans Kessel - 4 łany i Cornelius Lugener z 5 łanami. Rodzina Moller (Möller) mieszkała w Świętochowie jeszcze w XVII w. a pozostałe łany trafiły okresowo do rodzin: Oehler, Rehberg, Postel, Kuhn, Oehmke, Wegner, Mintel i Härder. Niektóre z nich, jak Oehmke, byli rzemieślnikami w XVII w. W 1551 r. w spisie dłużników biskupa sambijskiego wymienieni są chłopi: Cornelius Lugener, Tewes Moller i Nickel Weinrich.

 Jednak w 1560 r., gdy Jan von Preuck (?-1593) przejął wieś jako szlachecki majątek, uprzednio wolni chłopi stali się dziedzicznymi chłopami szarwarkowymi i w ciągu następnych stuleci zostali całkowicie wcieleni do majątku. Od XVIII w. byli ogrodnikami i komornikami (Instleute). Była to kategoria mieszkańców wsi nieposiadjących większej własności, najmujących się jako robotnicy do pracy rolnej na majątkach u bogatszych chłopów lub właścicieli ziemskich. Jan von Preuck był braniewskim burgrabią od 1552 r., warmińskim wójtem krajowym w latach 1551-1557 oraz jednym z najbogatszych i najbardziej szanowanych ludzi swoich czasów. W 1551 r. ożenił się z Eufrozyną, córką Achacego Czema (1485-1565), przywódcy protestantów w Prusach Królewskich i wkrótce pod ich wpływem przeszedł na protestantyzm. Musiał złożyć swój urząd w 1557 r., ale otrzymał dożywotnią emeryturę od biskupa Stanisława Hozjusza i mógł pozostać na Warmii w Rogitach, pozostając wiernym swoim przekonaniom. Oprócz Rogit i Świętochowa posiadał także inne majątki, takie jak Siedlisko (Einsiedel), Mücken, las Potgen, część Thomsdorf (Solnecznoje), Kurowo, Wierzno Wielkie, Różaniec i od 1573 r. duży majątek Rusy (Rossen). W tym czasie Sonnenstuhl była jeszcze wsią chłopską i nie miała jeszcze dworu. W 1575 r. gospodarzyło tu czterech chłopów: Balzer Ludigke, Thomas Adam, Nickel Weinreich i Georg Müller.

 Kiedy zmarł w 1593 r. pozostawił dwóch synów, z których dziedzicem Rogit (Regitten) i Rus (Rossen) został Friedrich von Preuck (?-1612). W 1597 r. książę Jerzy FryderykHohenzollern (1539-1603) zapisał mu Sonnenstuhl z 12 łanami w zamian za majątek Alsnienen (Swobodnoje) w powiecie bartoszyckim. Jego córka Helene (?-1647) wyszła za mąż w 1611 r. za Ahasverusa von Brandt (1580-1654), pana Łodwigowa (Ludwigsdorf), Auer, Jaśkowa (Jäschkendorf) i Arnau, który po śmierci teścia w 1612 r. odziedziczył majątki Rusy, Rogity i Świętochowo. Ahaswerus został w 1619 r. kapitanem i starostą okręgu Szestno (Seehesten), w 1621 r. kapitanem Tapiau (Gwardiejsk) i w 1632 r. wielkim marszałkiem księstwa. Oprócz niemieckiego mówił także w języku polskim. Po śmierci Ahaswerusa w 1654 r. jego syn, Achatzius von Brandt (?- ok. 1679), przejął Rogity, Rusy, Świętochowo oraz Zgodę (Gerlachsdorf) i Młoteczno (Hammersdorf). W 1647 r. ożenił się z Kathariną von Kalckstein z Pilwy (?-1651), a na ślub barokowy poeta Simon Dach (1605-1659) napisał wiersz ślubny.

 Około 1679 r. Rogity i Świętochowo zostały oddane kapitanowi Johannowi Friedrichowi von Brandt a po nim w 1704 r. objął je jego syn, królewski szwedzki podpułkownik Ahasverus Friedrich von Brandt (1680-1722). W Świętochowie wówczas uprawiano tylko 6 łanów, podczas, gdy resztę porastał las i pustkowia. W 1722 r. Sonnenstuhl dostał się w ręce jego brata, królewskiego polskiego podpułkownika Achatziusa von Brandt (1658-1733), dziedzica Gronówka. Wcześniej pomiędzy oboma braćmi toczył się spór sądowy o Świętochowo. Jego żoną była Charlotte Maria z domu von Wallenrodt (1691-1721).  Po jego śmierci cały majątek w tym Gronówko, Świętochowo i Zakrze oraz inne własności o wartości 44100 guldenów przypadł jego córce Katharine Tugendreich von Brandt (1708-1770), przy czym Świętochowo zostało wkrótce wydzielone. W 1743 r. Katharina wyszła za mąż za porucznika Christopha Wilhelma von Beneckendorff (1713-1782), który jako pierwszy z rodu Beneckendorff przeniósł się do Prus Wschodnich. Z tego związku pochodził syn Johann Otto Gottfried von Beneckendorff (1747-1827), który ostatecznie w przyszłości miał odkupić Świętochowo. Jednak wcześniej, bo w dniu 15.11.1741 r. Katharina za 15900 guldenów sprzedała Świętochowo i Zakrze (Pagendorf) kapitanowi Michaelowi Friedrichowi von Laxdehn (1698), synowi Jakuba Laxdehn z Schettienen.

 Gdy ok. 1760 r. kapitan von Laxdehn zmarł nieżonaty, w 1761 r. majątek jako rozliczenie za długi od spadkobierców nabył porucznik Conrad Carl von der Groeben (1732-1807) z najwyższą ofertą 20400 talarów. Przejął w posiadanie dobra szlacheckie Świętochowo i Zakrze. W 1763 r. w Żelaznej Górze poślubił Albertine Caroline Wilhelmine von Beneckendorff (1746-1828) z Gronówka i zamieszkał w Świętochowie w latach 1763-1772, ale ponieważ był tam tylko mały dom, a od sierpnia 1771 r. przejął w zastaw również majątek Groß Klingbeck – ostatecznie tam zamieszkał. W dniu w dniu 7.12.1772 r. sprzedał za 12000 talarów Świętochowo i Zakrze swojemu szwagrowi Johannowi Otto Gottfried von Beneckendorff (1747-1827) - późniejszemu radcy prowincjonalnemu w okręgu Kwidzyń-Prabuty. Zawarta umowa przewidywała, że wszystko co zostało na stałe zainstalowane w dworze w uzgodnionym zakresie pozostaje w domu. Johann Otto Gottfried poślubił hrabinę Luise Helene z domu von Eulenburg-Prassen (1745-1779) i młoda para przeniosła się do dworu w Świętochowie, dopóki nie przeprowadzili się do Keimkallen (Krasnodonskoje) w 1778 r. W tym czasie Świętochowo było zarządzane przez dzierżawcę Hamanna, a Zakrze przez Hofmanna Engela. Jako spadkobierca Limży (Limbsee) i Ogrodzieńca (Neudeck), wsi należących do spowinowaconych z nim, a wymarłych bezpotomnie Hindenburgów, Johann Otto Gottfried otrzymał w 1789 r. od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II zezwolenie, aby nazwisko wygasłego rodu dodać do swego nazwiska i odtąd brzmiało ono von Beneckendorff und Hindenburg. W Świętochowie urodził się im syn Heinrich Wilhelm Ernst von Beneckendorff und Hindenburg (1774-1847), który później jako pruski generał był komendantem twierdzy Toruń i honorowym obywatelem tego miasta. Johann Otto Gottfried był też pradziadkiem feldmarszałka i prezydenta Rzeszy Paula vonBeneckendorff und Hindenburg (1847-1934). 

W XVIII w. Świętochowo pojawia się na mapach. W 1755 r. jako Sonenstuhl na mapie Świętej Warmii autorstwa Jana Fryderyka Endersch (1705–1796) z Elbląga, wykonanej na zlecenie biskupa warmińskiego Adama Stanisława Grabowskiego oraz jako Sonnenstuhl na mapie z lat 1796-1802 autorstwa pruskiego kartografa Friedricha Leopolda von Schroetter (1743–1815) w Atlasie prowincji Prus Wschodnich, Litwy i Prus Zachodnich.

 W dniu 23.03.1782 r. Świętochowo za 8 tys. talarów kupił pochodzący z Hesji kapitan Hermann Wilhelm von Stuckradt (1733-1804). Był żonaty z Anne Jakobine von Beneckendorff z Gronówka z domu von Glasow (1742-1799). Brał udział w wojnie siedmioletniej 1756-1763 pod dowództwem Ferdynanda księcia Brunszwiku, a od 1773 r. służył w armii pruskiej. Już w dniu 30.07.1789 r. Stuckradt sprzedał zadłużoną nieruchomość za 11500 talarów dla polskiego szambelana Rafała von Jerzmanowskiego (?-1810). Sprzedano również część mebli, w tym 12 foteli, sofę, sekretarzyk, 4 stoły jadalne, stół do gry i łóżko z baldachimem z płóciennymi zasłonami. Jerzmanowski ożenił się z von Hirsch i mieszkał w Świętochowie, gdzie w 1792 r. urodziła się ich córka Elisabeth Friederike Helene.

 Podczas wojny Prus z Francuzami w 1807 r. większość ludności opuściła Świętochowo w obawie przed nieprzyjacielem. Wokół kwaterowały oddziały francuskie, pruskie i rosyjskie. Wiosną 1807 r. w Zakrzu i Świętochowie stacjonował tymczasowo pruski oddział obserwacyjny liczący 100 koni, którym dowodził rotmistrz Arnim. Został ustawiony na lewym skrzydle pruskiego I Korpusu z zadaniem obserwowania z bliska Francuzów i meldowania bezpośrednio do głównej kwatery o jego ruchach. Majątek Jerzmanowskiego podczas wojny został mocno splądrowany i zdewastowany, a właściciel popadł w długi. Dlatego też w dniu 18.04.1809 r. Jerzmanowski zawarł z kupcem i radnym miejskim Michaelem Lange z Braniewa umowę kupna nieruchomości za 13 tys. talarów i wkrótce ten zaczął ją modernizować. Jednak, gdy później przedstawiono mu księgę hipoteczną w celu sądowego wykonania umowy okazało się, że 4 dni po sprzedaży Jerzmanowski zarejestrował kolejny dług w wysokości 2200 talarów. Ponadto zamiast deklarowanych długów w wysokości 7600 talarów, było ich łącznie 10481 talarów i były też inne rozbieżności, m.in. Jerzmanowski ukrył rozpoczęcie subhastacji (dawniej postępowanie egzekucyjne w celu sprzedaży dóbr dłużnika na licytacji). Dlatego w dniu 25.02.1810 r. Lange wniósł o anulowanie umowy sprzedaży. Około połowy marca 1810 r. zupełnie zubożały Rafał Jerzmanowski zniknął i „prawdopodobnie utonął w Pasłęce, gdyż jego czapkę znaleziono w rzece”.

Następna subhastacja została ponownie zainicjowana a Świętochowo i Zakrze podczas licytacji w dniu 15.07.1811 r. za 7300 talarów nabył braniewski radny miejski Johann Gottlieb Wittulski (Wittolski) pochodzący z Królewca-Roßgarten. Radny Wittulski był żonaty z Caroline Charlotte Christliebe Preuss (?-1807), przez którą „odziedziczył” część długów na Świętochowo. Bezdzietne małżeństwo posiadało również majątek dzierżawny w Lapsau (Zaozorje) k. Królewca, więc w dniu 21.03.1812 r. Johann Gottlich Wittulski sprzedał Świętochowo za 9 tys. talarów kupcowi i radnemu Michaelowi Lange. W 1820 r. był to prywatny dwór zamieszkiwany przez 23 osoby, przynależny do parafii ewangelickiej w Lipowinie.

 Około 1836 r. majątek przejął syn Carl Lange (?-1890), który posiadał także liczne nieruchomości w Braniewie. Właśnie w poł. XIX w. przypadł szczyt rozkwitu majątku, gdyż powstaje wówczas wiele nowych budynków w obrębie folwarku. Lange założył cegielnię w Zakrzu, która wytwarzała cegłę wysokiej klasy o wymiarach 29x14x7 cm. Dzięki cegielni przebudował zabudowania gospodarcze i niektóre domy mieszkalne dla służby w Świętochowie. Niedługo po 1860 r. do starego dworu pochodzącego z XVIII w. dobudował okazałe nowe skrzydło z dwiema wieżami w stylu eklektycznym. Nie wiadomo kto zaprojektował pałac, którego kubatura wynosiła ok. 2200 m³, powierzchnia użytkowa 671,3 m² a powierzchnia zabudowy 584,2 m². Jednopiętrowy budynek z dwiema wieżami na szczytach tworzył teraz zachodnią fasadę frontową. Przed nim znajdował się duży, okrągły podjazd z fontanną po środku. Na południowym skrzydle bocznym 2-kondygnacyjny budynek łączył jedną z wież z dawnym dworem. Szerokie gzymsy i pseudokrenelaże wieńczyły 2 2-kondygnacyjne kwadratowe wieże, w których zbudowano okna o okrągłych łukach. Północne skrzydło boczne wychodziło na park.

 W tym samym okresie zostaje zakomponowany park krajobrazowy o powierzchni około 2,5 ha. Obecnie wiek większości drzew to ok. 130-150 lat, a występują też egzemplarze starsze – ponad 200-letnie, co wskazuje na wcześniejszą tradycję funkcjonowania w tym miejscu zespołu rezydencjonalnego. W 1861 r. w 4 budynkach mieszkało 78 osób. W 1885 r. było 121 mieszkańców, a wieś podlegała pod urząd stanu cywilnego w Gronówku i parafię katolicką w Braniewie. Ok. 1875 r. we wsi założono cmentarz ewangelicki o powierzchni 0,24 ha. Powstał po zachodniej stronie polnej drogi prowadzącej od majątku Świętochowo do Podleśnej i Gronowa przy lesie, ok. 1,5 km na południe od wsi. Krótki, encyklopedyczny opis Świętochowa został zawarty w XI tomie Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydanego w Warszawie w 1890 r.: „Sonnenstuhl – dobra ryc., pow. świętosiekierski, st. p. Brunsberg, 513 ha; 22 dm., 121 mk.”.

 Gdy w 1890 r. zmarł Carl Lange majątkiem do czerwca 1891 r. zarządzał inspektor Reimer. Następnie za 396 tys. marek sprzedano go krewnemu rodziny Lange, którym był Oskar Krebs. W dniu 1.10.1906 r. Świętochowo i Zakrze za 520 tys. marek przeszły w posiadanie pochodzącego z prowincji poznańskiej Petera Artura Wege. Majątek miał 512 ha, w tym lasy a na dobrej glebie uprawiano pszenicę, żyto, owies, jęczmień, ziemniaki, rzepę i inne rośliny. Tylko niektóre rodziny robotników folwarcznych miały stałe miejsce zamieszkania w Świętochowie, zaś kilka pochodziło z sąsiedniej katolickiej Warmii.

 W 1929 r. Wege sprzedał majątek hrabiemu Otto Karl Max Botho von Schwerin (1894-1945) z Dzikowa Iławeckiego (Wildenhoff). Był dwukrotnie żonaty, w 1937 r. ożenił się z Ester Margarete Eckbrecht von Dürckheim-Montmartin (1904-1985). Nowy właściciel podzielił ziemię na 34 miejsca osadnicze i sprzedał ją osadnikom. W wyniku podziału powstały gospodarstwa: 24 pełnorolne o powierzchni 12,5-20 ha, 3 osady rolne po 8-10 ha, 2 osady rzemieślnicze po 4-5 ha oraz 5 osad robotniczych po 2-4 ha. Łącznie zasiedlona powierzchnia wynosiła 501,81 ha. Parcelacja majątku połączona byłą ze zmianami w układzie folwarku oraz budową nowych domów mieszkalnych.

Osadnicy pochodzili z różnych terenów Niemiec, a tylko część z nich to byli mieszkańcy Świętochowa. W ten sposób nowa wieś Sonnenstuhl, która powstała w 1930 r., przedstawiała obraz typowej rozproszonej osady z przeważnie obcymi rodzinami, na co wskazują ich nazwiska: Böhm, Blumenthal Drawe, Freitag, Grunert, Jurczewski, Klein, Klotzki, Koslowski, Tetzlaff, Treptau, Zeiger itd. Ich gospodarstwa i domy powstawały albo przez przebudowę istniejących budynków gospodarczych i folwarcznych, albo przez budowę nowych w Świętochowie, a także w Zakrzu i na prastarym polu Potgen.

 Centrum wsi, jak również powstałej gminy wiejskiej Sonnenstuhl z Maciejewem (Maternhöfen), Mücken i Neu-Damerau, stanowił dawny dwór, który powiat Heiligenbeil nabył wraz z parkiem (łącznie 2 hektary) i przekształcił na dom spokojnej starości (Kreisaltenheim) mieszczący 40 pensjonariuszy, mężczyzn i kobiet. Dyrektorem powiatowego domu starców był diakon Fritz Meyer, który pochodził z Heiligenbeil i był jednocześnie burmistrzem 734-hektarowej gminy Sonnenstuhl, która w 1939 r. liczyła 314 mieszkańców. O znaczeniu gospodarczym nowo powstałej wsi świadczy jej inwentarz, zestawiony przez emerytowanego nauczyciela Reinholda Kalusch w 1944 r. Były tam: 92 konie, 252 sztuki bydła, 216 świń i 777 kurczaków, i były to liczby znacznie przewyższające te z poprzedniego majątku.

 Szkoła w Świętochowie powstała w 1904 r., kiedy to z gminy szkolnej Zakrzewiec (Vogelsang) wydzielono placówkę dla Świętochowa, Maciejewa i Mücken. Uczniowie musieli jednak nadal dojeżdżać do Zakrzewca aż do 1907 r., kiedy to w Świętochowie powstał prowizoryczny budynek szkolny, na który przeznaczono dawny insthaus z ok. 1750 r., początkowo będący gorzelnią.  Z tego powodu w Świętochowie nauczyciele pozostawali stosunkowo krótko i do 1920 r. byli zawsze nieżonaci, a byli to: Lange, Potreck, Lemke, Böhnke, Zantopp, Schiel, Leng w zastępstwie, Langanke, Guttzeit, który przeforsował budowę nowej szkoły oraz Ewert i Reinhold Kalusch (1929-1945), który zamieszkał w wybudowanym w 1929 r. budynku szkolnym. Placówka szkolna została obdarowana 3 morgami ziemi. Ze względu na dużą liczbę uczniów w 1931 r. trzeba było utworzyć drugą klasę, którą prowadzili kolejno nauczyciele: Kerwien, Heinecke, Schimmick, Vogt i Kunigk. Z kolei w 1938 r. zlikwidowano drugą klasę, ponieważ zmniejszyła się liczba uczniów.

 Spokojne życie wsi Sonnensthul zostało zakłócone wraz z wybuchem II wojny światowej. W 1945 r. majątek i wieś Świętochowo zostały poważnie zniszczone, ale dwór ocalał. W lutym 1945 r. nad Świętochowem i okolicą pojawiły się sowieckie samoloty szturmowe, atakując wycofujący się Wehrmacht i zabudowania. Samo Świętochowo zostało zdobyte w dniu 19.03.1945 r. przez 73 dywizję strzelców z 48 armii 3 Frontu Białoruskiego. Nie był to ciężki bój, nad ranem oddziały dywizji ruszyły z rejonu Zakrzewca, zdobyły Maciejewo a następnie Świętochowo, zajmując wieczorem pozycje za tą wsią. W dniach 21-22.03.1945 r. w dworze stacjonował sztab 29 korpusu strzeleckiego.

 Wcześniej wszyscy mieszkańcy musieli opuścić wieś. Uciekli aż na nizinę gdańską, a częściowo na Pomorze, zaś kilka rodzin zostało schwytanych przez Sowietów. Ok. 25 osób wróciło do Sonnenstuhl, które zostało częściowo zniszczone i spalone. Podczas ucieczki oraz we wsi zginęło lub zmarło 24 mieszkańców. Po odejściu Sowietów w listopadzie 1945 r. przybyli pierwsi Polacy, rozbierając zniszczone domy na drewno i inne materiały oraz przywłaszczając to, co pozostawili Sowieci. Pałac był częściowo zniszczony, a najlepiej zachowanym budynkiem był dawny budynek szkolny. Jedna z pierwszych powojennych mieszkanek Helena Tyszkiewicz wspominała: „Po przyjeździe największe wrażenie zrobił na mnie las znajdujący się przy drodze do Świętochowa, nie było w nim drzew stały tylko kikuty pni. Obok stały czołgi i leżały ludzkie ciała, to był makabryczny widok”. Pierwszym polskim osadnikiem i sołtysem był pan Repalewski, a w marcu 1946 r. przybyli pierwsi osadnicy z okolic Lidy i Trok, którymi byli: Paweł Kasperowicz, Jan i Jadwiga Masiel z synami, Michał i Jadwiga Wilczewscy z synami i córkami, Piotr Dziemiańczyk, Bronisław i Maria Zajączkowscy oraz Jan Wieczorek. Przez wiele lat po wojnie mieszkał też autochton Herman Lube.

 Tuż po wojnie w dniu 9.03.1946 r. w dworze w Świętochowie utworzono Dom Dziecka. Kuratorium na ten cel przejęło 3 ha parku i ogrodu warzywnego, budynek mieszkalny, który posiadał 15 pokoi oraz budynki inwentarskie. Poza tym kuratorium otrzymało w użytkowanie gospodarstwo opuszczone przez Niemca Augusta Freitag o obszarze 16,25 ha użytków rolnych wraz z zabudowaniami. Kierownikiem domu była pani Pajkowska, a opiekunkami były panie Sutkiewicz, Mańkiewicz i Krysiewicz. W domu dziecka była kaplica a msze odprawiali ojcowie redemptoryści z kościoła św. Krzyża w Braniewie. Bywało też groźnie, bowiem w dniu 23.05.1948 r. „nastąpił wybuch miny w Świętochowie. Zabite zostały dwie krowy należące do Domu Dziecka”. W dniu 26.11.1948 r. podjęto decyzję o likwidacji Domu Dziecka, w którym przebywało wówczas 49 dzieci, w tym 26 chłopców, 23 dziewczynki z czego 11 dzieci w wieku przedszkolnym. W chwili likwidacji budynek miał pozostać nadal pod nadzorem kuratorium jako stały Dom Kolonijny. W pierwszych latach powojennych na niemieckim cmentarzu ewangelickim w lesie chowano Polaków i Niemców. W dniu 1.06.1946 r. powstała w dawnym budynku szkolnym polska szkoła z dwoma nauczycielami, która funkcjonowała do 1999 r., gdy jako filia Zespołu Szkól w Lipowinie została zlikwidowana. Przykładowo w roku szkolnym 1976/77 w klasach I-VI uczyło się 58 dzieci, a oprócz tego działało też przedszkole. Jeszcze później funkcjonował dom kultury i sklep. Jednak w latach 70. dwór ze względu na fatalny stan budynku został opuszczony i szybko uległ daleko posuniętej ruinie. Tuż po wojnie wieś nosiła nazwę Jerzmanowo od polskiego właściciela z początku XIX w. Oficjalną polską nazwę Świętochowo nadano w dn. 1.07.1947 r. na mocy Rozporządzenia Ministrów: Ziem Odzyskanych i Bezpieczeństwa Publicznego. Nazwa Świętochowo w żaden sposób nie wiąże się z poprzednią nazwą niemiecką. Gdy w 1958 r. przywrócono urząd sołtysa do utworzonego sołectwa oprócz Świętochowa weszły Dąbrowa i Nowa Dąbrowa. W 1959 r. w Świętochowie zorganizowano jedno z pierwszych Kółek Rolniczych, powstało także Koło Gospodyń Wiejskich oraz wspólnie z Maciejewem drużyna piłki nożnej. W 1977 r. w Świętochowie żyło 29 rodzin, w tym 18 rolników indywidualnych. Obecnie Świętochowo z Maciejewem i Dąbrową Leśną tworzy sołectwo wchodzące w skład gminy wiejskiej Braniewo.

 Dwór w Świętochowie. Budynek wzniesiony na planie litery L, korpus główny dominujący, prostokątny, 2.5-traktowy, w trakcie przednim (od zach.) w narożnikach płn. i płd. dwie kwadratowe w rzucie wieże z występami ryzalitów. W narożniku płd.-wsch. korpusu dwustopniowe skrzydło, którego część środkowa podkreślona jest od płd. 2 wysokimi wieżyczkami sterczynowymi, kwadratowymi w przekroju. Podobna wieżyczka akcentuje narożnik płn.-wsch. korpusu głównego, między nią i ryzalitem wieży płn. fragmenty murowanej werandy z wejściem od zach., przed którym betonowe schody o kształcie ściętego ostrosłupa. W korpusie głównym na osi wzdłużnej, pod kalenicą długi wąski korytarzyk z drzwiami wejściowymi od płd. i płn. oraz drewnianą klatką schodową, rozdzielający pomieszczenia przedniego i tylnego traktu. Wejście główne do budynku od zach., w drugiej osi (licząc od płd.) łącznika między wieżami, z niego przejście do wieży płd. - brak komunikacji z pozostałymi trzema pomieszczeniami traktu frontowego spowodowany jest wtórną adaptacją. W trakcie tylnym, w narożniku płn.-wsch. duży pokój (salon ogrodowy) z wyjściem do parku oraz 2 inne pomieszczenia pierwotnie o charakterze reprezentacyjnym. Kompozycja wnętrz uległa silnym przekształceniom jeszcze w okresie przedwojennym - po 1930 r. majątek został rozparcelowany, dwór z rezydencji przekształcony w spokojnej starości. Zmiana funkcji wpłynęła zasadniczo na rozplanowanie wnętrz, dlatego obecny układ jest mało klarowny. Skrzydło wsch. składa się z 2 oddzielnych aneksów: środkowy jest w zasadzie jednotraktowy, mieściła się w nim obszerna kuchnia i zaplecze magazynowe; skrajny jest dwutraktowy - z klatką schodową i dwoma niewielkimi pokojami.

Budynek charakteryzuje się urozmaiconą bryłą. W korpusie głównym występują 2 dwukondygnacyjne wieże zwieńczone krenelażem, pomiędzy nimi jednokondygnacyjny łącznik nakryty dachem dwu - lub trzyspadowym. Korpus główny całkowicie podpiwniczony. Od wsch. skrzydło złożone z 3 wyodrębnionych części, różniących się wysokością, nakrytych osobnymi dachami mansardowymi. W planie budynku skrzydło złożone jest z dwóch aneksów, natomiast w bryle wystopniowane są 3 części. Pierwsza utworzona z południowego fragmentu korpusu głównego, usamodzielniająca się dopiero na poziomie II kondygnacji. Każdy z aneksów skrzydła -2-kondygnacyjny, przy czym poziom II kondygnacji-podobnie jak kalenicy dachów - obniża się stopniowo, by w skrajnej wsch. części stać się tylko użytkowym poddaszem. Aneks środkowy zaakcentowany 2 wysmukłymi wieżyczkami sterczynowymi, częściowo podpiwniczony. Podobna wieżyczka pojawia się w narożniku płn.-wsch. korpusu głównego, w tym miejscu - na osi elewacji północnej -fragmenty murowanej werandy. Przed elewacją frontową dworu duży betonowy podest.

Materiał: Budynek posadowiony na fundamencie z kamienia polnego łamanego, murowany z cegły ceramicznej pełnej na zaprawie cementowo-wapiennej, wątek cegieł mieszany - z przewagą krzyżykowego; pierwotnie otynkowany. Stropy i sklepienia: W piwnicy - sklepienie ceramiczne kolebkowe z lunetami; w pozostałych pomieszczeniach - stropy drewniane z desek łączonych na zakładkę, wsparte na układzie belek, z trzcinową podsufitką, otynkowane. Schody: do piwnicy - ceglane, jednobiegowe; z korytarza na wieżę południową i strych korpusu głównego - drewniane, dwubiegowe, ze spocznikiem na całej szerokości korytarza, stopnie wsuwane, balustrada - pierwotnie drewniana, z poręczą okrągłą w przekroju i toczonymi tralkami; w skrzydle wschodnim z klatki schodowej na strych drewniane, jednobiegowe. Więźba dachowa: korpus główny - konstrukcja płatwiowo - kleszczowa; nad skrzydłem wschodnim - konstrukcji krokwiowo - jętkowej z podwójną ścianką stolcową. Dach: nad skrzydłem wschodnim - skrzydło złożone z 3 wyodrębnionych części, przedzielonych wieżyczkami sterczynowymi; każdy z tych aneksów przykryty jest osobnym dachem mansardowym o kalenicach opadających schodkowo w kierunku wsch., przekrycie holenderką; nad korpusem głównym - pierwotnie dwuspadowy, holenderka; nad wieżami flankującymi korpus główny - dachy płaskie, kryte papą.

 Założenie dworsko - parkowe w Świętochowie usytuowane jest w płn.-wsch. części wsi, na działce w przybliżeniu trójkątnej, powstałej w rozwidleniu dwóch dróg lokalnych. Od północy i wschodu występują pola uprawne i łąki, od południa i zachodu zabudowania wiejskie, wśród których wyróżnić można pochodzące z końca XIX w. budynki dawnej poczty i dawnej piekarni, zlokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie elewacji frontowej dworu. Dawny podjazd do dworu prowadzi od strony zachodniej, zaakcentowany jest obustronnym szpalerem lipowym i stanowi końcowy odcinek drogi dojazdowej do wsi. Dwór wzniesiono na niewielkiej płaskiej półce podkreślonej naturalną skarpą od północy i zachodu; elewacja frontowa zwrócona na zachód, gdzie jest niewielki trawiasty parter przesłonięty nasadzeniami z lip, druga kulisa parkowa za elewacją tylną, ograniczona od płn.-wsch. rzędem śliw, od płd.-wsch. grupą 3 świerków, altaną z wiązów i jesionów, kasztanowcem i kilkoma jabłoniami. Główna kwatera parku krajobrazowego zaprojektowana została na wschód od opisanego fragmentu - jej granicę południową tworzy żywopłot wiązowy wschodnią i północną aleja zakręcająca pod kątem prostym obsadzona dwustronnie grabami bukami. Wspomniana już centralna oś zespołu została zaakcentowana pięknymi samotnikami: dębem szypółkowym /bliżej dworu/, wspaniałym okazem buka czerwonolistnego /nasadzony w samym centrum parku/ i robinią akacjową o 3 pniach - na zakończeniu tej osi altana świerkowa. Wzdłuż północnej alei biegnie rów, także z obustronnym szpalerem bukowo- grabowo-klonowym, za nim trójkątna działka dawnego sadu. Za sadem i ukośnym szpalerem lipowym niewielki staw - pierwotnie połączony najprawdopodobniej ze strugą płynącą w rowie, obecnie nie związany z parkiem.

Źródła: Wagner W.D. Die Güter des Kreises Heiligenbeil in Ostpreußen. Leer 2005.; Gutzeitt E.J. Das Dorf Sonnenstuhl. Eine rätselhafte altpreußische Ortsbezeichnung. Das Ostpreußenblatt. Hamburg 8. November 1969.; Olbryś D., Jaroszek W. Historia miejscowości gminy Braniewo do 1945 r. Braniewo 2022.; Kawiński P. Organizacja pogańskiej przestrzeni sakralnej Prusów na tle osadnictwa w okresie plemiennym – przykład Pomezanii, Pogezanii i Warmii. Pruthenia. Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim. TomVI. 2011.; Tyszkiewicz H., Chruściel F. Z dziejów gminy Braniewo. Braniewo 2000.;Rogge A. Die Kirche ehemaligen Amtes Balga. Königsberg 1868.; torun.pl  ostpreussen.de gutshaeuser-ostpreussen.de