ZGODA – HISTORIA MIEJSCOWOŚCI

lata 30. XX w. dwór w Zgodzie, część frontowa Jest to jedna z najbliżej położonych granicy z Obwodem Kaliningradzkim osad w gminie Braniewo, a jako Gerlachsdorf do 1945 r. należała do niemieckiego powiatu Heiligenbeil. Jej rodowód jest jednak średniowieczny, gdyż pierwsza wzmianka pochodzi z 1400 r. i wówczas była to wieś chłopska, zaś na mocy przekazania przez Zakon Krzyżacki, jeszcze w XV w. stała się majątkiem zastawnym. Po II wojnie światowej praktycznie wszystkie budynki zostały zburzone, a osada Zgoda została ponownie zaludniona i zabudowana.

 

Gerlachsdorf – Zgoda na fragmencie mapy z 1849 r. Gerlachsdorf, a jeszcze wcześniej Mitteldorff została po raz pierwszy wymieniona w 1400 r.  jako niemiecka wieś czynszowa o powierzchni 11 ½ łanów, która prawdopodobnie powstała na miejscu pruskiej osady. W 1468 r. komtur Bałgi Siegfried Flach von Schwarzenberg (1458-1481) zastawił wieś zaciężnemu Hansowi Massewitz w zamian za dług w wysokości 100 guldenów węgierskich za jego służbę w wojskach zakonu podczas wojny trzynastoletniej 1454-1466. W 1519 r. wieś była przeszła w posiadanie jego syna Vitalisa von Mosewitz, który w 1540 r. posiadał majątek Krzewno (Hohenwalde) i zastawiony majątek Gerlachsdorf.

lata 30. XX w. dwór w Zgodzie, część frontowa Nieco później, bo w 1557 r. Gerlachsdorf w tej samej wielkości należał do Hansa Bernecker, a według innych źródeł Christian Johann von Ehrenhardt otrzymał w dniu 29.06.1557 r. zapis na 11 ½ łanów. W 1575 r. Zgoda posiadała 10 ½ łanów, z czego Paul Reber miał 5, a Philip Bloesch posiadał 5 ½ łanu. W dniu 6.05.1582 r. Friedrich von Preuck (?-1612), młodszy syn i późniejszy spadkobierca burgrabiego Jana von Prock, kupił Gerlachsdorf z 11 ½ łanami za 2450 marek. Jednak już w 1590 r. jako właściciel Zgody wymieniany jest Sigismund von Kohndorff gen. Kirchendorff (1539-1605) radca książęcy i wójt, żonaty z Anną von Kanitz z Mednicken (Drużnoje).

lata 30. XX w. Park przy dworze w Zgodzie W 1635 r. panem w Gerlachsdorf został Heinrich von Kurowsky (Kurowsky von Wircht), który około 1623 r. przybył do Prus ze Śląska i ok. 1629-32 r. został panem na majątkach Lindenau (Stolbowoje) i Fuchsberg (Semjonowo) na Sambii. Pełnił funkcję koniuszego przy elektorze brandenburskim w Królewcu, więc raczej nie mieszkał na posiadanej ziemi. Był żonaty z Barbarą von Proeck z Rogit (?-1636), która w pierwszym małżeństwie związała się z Christophem von Lehndorff z Wundlacken.

 

1939 r. Konie przed dworem w Zgodzie. Zwierzęta prawdopodobnie miały trafić na targowisko w Heiligenbeil.  Jednak wkrótce po nabyciu Zgody, tj. jeszcze w 1635 r. Heinrich von Kurowsky zmarł, a majątek przypadł jego spadkobiercom, od których po osiągnięciu pełnoletności przejął go jego syn Wilhelm Heinrich von Kurowsky (1625-1714). W 1688 r. sprzedał jednak Zgodę, aby zostać właścicielem majątku Szwarunki (Groß Schwaraunen) w powiecie bartoszyckim, który jego rodzina posiadała do początku XIX w. Kolejnym właścicielem do 1694 r. był Georg Christoph Steinhagen, kiedy to królewski polski komisarz i sekretarz Johann Christian von Ehrenhardt - być może potomek Ehrenhardta z XVI w. - kupił od niego dobra Gerlachsdorf za pieniądze z wiana swojej żony Anny Cathariny z domu von Gottberg. Nie przebywał w Zgodzie, ale wydzierżawił nieruchomość, m.in. Michaelowi Henßlick pisarzowi urzędowemu z Bałgi.

Fryderyk I Pruski (1657-1713) w latach 1701-1713 pierwszy Król Prus, a wcześniej jako Fryderyk III elektor Brandenburgii w latach 1688-1713. W 1711 r. wyraził zgodę na sprzedaż majątku Zgoda rodzinie Ehrenhardt. Nabywcą był Samuel Grun.Gerlachsdorf – Zgoda na fragmencie mapy powiatu Heiligenbeil z 1848 r. W 1711 r. spadkobiercy Ehrenhardta poprosili króla Fryderyka I (1657-1713) o zgodę na sprzedaż chełmińskiego majątku w Zgodzie z powodu ciążących na nim długów oraz dlatego, że nie mogli go utrzymać z braku własnych środków. Rząd pruski zatwierdził zgodę w dniu 30.12.1711 r. W dniu 27.05.1712 r. Casimir von Ehrenhardt, który nie mieszkał w Prusach zawarł umowę, na mocy której Samuel Grun urzędnik urzędu kameralnego w Carben, przejął majątek za 12568 marek. W tym czasie stodoły i stajnie były raczej w złym stanie. Już w dniu 1.06.1714 r. Grun zdecydował się odsprzedać 12 ½ łanowy majątek Jacobowi Laxdehn, właścicielowi Samsdorf (k. Schettnienen) za tę samą cenę, ale nabywca musiał zwrócić dotychczasowe wydatki w wysokości 932 marek. Przez kolejne dziesięciolecia Gerlachsdorf pozostawał częścią posiadłości Schettnienen (Szczukino).

Fryderyk II Wielki (1712-1786) król Prus w latach 1740–1786. W 1764 r. wyraził zgodę, na przejęcie szlacheckiego majątku Gerlachsdorf dla rodziny Schwange. Jeszcze w 1761 r. nie było w Zgodzie dworu i wówczas około połowy tego roku Eleonore Laxdehnen przekazała swój mały majątek szlachecki Gerlachsdorf radcy dworu i lekarzowi Gabrielowi Schwange jako zastaw na 30 lat za 12 tys. florenów. Schwange pochodził z Fromborka na polskiej wówczas Warmii, ale chciał osiąść w Prusach. Ponieważ jednak jako mieszczaninowi nie wolno mu było nabyć majątku szlacheckiego, dlatego na wszelki wypadek przejął Zgodę właśnie jako zastaw. Równocześnie jednak w 1763 r. zapytano króla Fryderyka II Wielkiego (1712-1786), czy Schwange może nabyć Zgodę mimo jego nieszlacheckiego pochodzenia. Rząd krajowy w Królewcu wykazał tę propozycję jako korzystną dla króla, ponieważ Schwange potwierdził, że chce przywieźć do Prus cały swój majątek i wybudować w Zgodzie dla swojej rodziny dwór. W dniu 8.02.1764 r. król wyraził zgodę, co oznaczało, że szlachecki majątek Gerlachsdorf trafił do rodziny Schwange. W 1785 r. dobro szlacheckie Zgoda miało 6 kominów, czyli ognisk domowych.

lata 30. XX w. dwie klacze na pastwisku w Zgodzie Był to wciąż zastaw, bowiem dopiero w 1797 r. majątek został sprzedany przez spadkobierców Eleonore Laxdehnen. Wówczas wzmiankowany jest Carl August von Truchseß (1757-1804), mąż Johanne Friederike von Laxdehnen (?-1806), wnuczki Eleonore Laxdehnen. Pod sam koniec XVIII w. Zgoda przeszła w ręce porucznika Friedricha Wilhelma Ludwiga von Brandt (1768-?), właściciela Rus (Rossen) i był uprawiany przez dzierżawców, m.in. Carla Friedricha Schmidt w latach 1809-1810. W 1820 r. był to folwark szlachecki zamieszkiwany przez 34 osoby, przynależny do urzędu gminy Rusy i parafii ewangelickiej Gronowo.

Gerlachsdorf – Zgoda na fragmencie mapy z Schroettera z lat 1796-1802. Pierwsza znana mapa na jakiej pojawia się Gerlachsdorf to mapa z lat 1796-1802 autorstwa pruskiego kartografa Friedricha Leopolda von Schroetter (1743–1815) w Atlasie prowincji Prus Wschodnich, Litwy i Prus Zachodnich.


 

lata 30. XX w. Środkowy ryzalit z drzwiami wejściowymi do dworu1927 r. Złote Gody w Zgodzie robotnika w majątku Augusta Peter i jego żony Matyldy z domu Haak. Jednym z kolejnych właścicieli był Carl Matern (1811-1880), zamożny właściciel młyna w Wopach (Woppen), który sprzedał ok. 1850 r. oraz właściciel ziemski w Szalutschen w powiecie Darkehmen (Ozjersk). W 1834 r. w Ornecie poślubił Elisabeth Poschmann (1813-1888) z Lubomina (Arnsdorf). Para miała sześcioro dzieci: Juliusa (1835-?) - późniejszego właściciela Maciejewa, Augustę Annę (1837-1919), Carla (1841-), Marię (1845-1906), Elisabeth (1847-?) i Hugo (1850-1929). Po sprzedaży małżeństwo wyprowadziło się do Braniewa, gdzie mieszkali do końca życia. W latach 1858-1860 właścicielem dworu był niejaki Bleyer. W drugiej połowie XIX w. Zgoda bardzo rozwinęła się pod względem zabudowy, o czym świadczyło porównanie pierwotnego arkusza tabelarycznego z późniejszymi pomiarami gruntów. W 1861 r. w 4 budynkach mieszkały 53 osoby. W 1885 r. w folwarku mieszkało 78 osób, a dobra podlegały pod urząd stanu cywilnego w Karben i parafię katolicką w Braniewie. W 1895 r. jako właścicieli majątku o powierzchni 187 hektarów wymienia się rodzinę Lemke, a w latach 1912-1913 r. dr Eduarda Sack, który był w tym czasie naczelnikiem okręgu urzędowego (Amtsbezirks) Karben. W 1926 r. jako właściciel majątku wymieniony jest Gerhard Marquardt.

zachowany do dziś kamień w Zgodzie z napisem „Poświęcono przy przebudowie dworu 1922”lata 30. XX w. stajnia w Zgodzie W latach 20. XX w. właścicielem posiadłości był podobno kierowca rajdowy, być może był to Gerhard Marquardt. W 1923 r. zlecił gruntowną przebudowę dworu, który od tej pory występował jako wydłużony, jednopiętrowy, otynkowany budynek z antresolą i dwuspadowym dachem. W centrum prezentował się ryzalit wystający daleko poza obręb budowli, który został podniesiony przez trzyosiową salę górną i potężny schodkowy szczyt z półkolistymi "renesansowymi" przystawkami. Podobne, ale czterookienne górne pomieszczenie ze szczytem znajdowało się z tyłu. W antresoli naprzemiennie występowały okna półokrągłe i prostokątne. Wreszcie gładkie elewacje pomalowano na żółty odcień. Przez drzwi wejściowe wchodziło się najpierw do przedsionka z toaletą i szatnią po obu stronach, za którym znajdował się duży hol z klatką schodową prowadzącą na galerię antresoli po prawej stronie. Na prawo od sieni znajdował się pokój włąściciela (z trofeami myśliwskimi) i salon, na lewo jadalnia i kredens. Podłużny korytarz, na którego końcu znajdowały się schody prowadzące do piwnicy i na dach, oddzielał pomieszczenia frontowe po lewej stronie od tych od strony ogrodu, czyli małej jadalni, gabinetu, łazienki, garderoby i sypialni. Na prawym szczytowym końcu domu większy salon rozciągał się przez całą głębokość domu; przed nim znajdował się masywny ogród zimowy. W piwnicy znajdowała się kuchnia, pralnia i magazyny, zaś na piętrze dzieci, goście i personel mieli swoje pokoje i łazienki. Do domu przylegał piękny ogród krajobrazowy ze starymi dębami i stawem.

lata 30. XX w. Jadalnia w dworze. W środku Bruno Hoenig, po prawej jego żona Maria, a najdalej po prawej córka Elisabeth HoenigGerlachsdorf – Zgoda na fragmencie mapy z 1893 r. W 1926 r. majątek nabył Bruno Hoenig (1872-1939), który wychował się na chłopskim gospodarstwie ojca w Łęgnie (Lingenau), ale nie mógł początkowo przejąć gospodarstwa rolnego i został kupcem tekstylnym w Dobrym Mieście (Guttstadt). Od 1898 r. był żonaty z Marią Buchholz (1875-1960), która była siostrą znanego braniewskiego historyka Franza Buchholz (1884-1949). Para miała 11 dzieci, ale dwoje zmarło w wieku niemowlęcym. Hoenig miał niezłe dochody i dlatego nabył mały majątek Biernatki (Bornädtken) koło Dobrego Miasta. Po jakimś sprzedał ten majątek i ponownie poświęcił się zawodowi kupca, tym razem w Ornecie. Na początku I wojny światowej Bruno Hoenig ponownie zrezygnował z prowadzenia działalności gospodarczej i kupił majątek Karolewo (Carlshof) koło Ornety, który w 1927 r. przeszedł na własność zięcia Josefa Grunenberg poprzez małżeństwo z jego córką Marią. W momencie zakupu w 1926 r. majątek Zgoda był w kiepskim stanie a w oborach nie było już prawie żadnego bydła. Bruno Hoenig pozyskał je między innymi od swojego brata Augusta Hoenig, który był właścicielem majątku Nadrowo (Nadrau) w powiecie ostródzkim. Do 1933 r. Hoenig był burmistrzem gminy Rusy i znanym w regionie politykiem katolickiej Niemieckiej Partii Centrum (Deutsche Zentrumspartei), ale stracił swoją pozycję po dojściu do władzy hitlerowców. Ok. 1934 r. kupił od Katolickiego Związku Ludowego willę Bertrama przy Königsbergerstraßenr 36 (ob. Królewiecka). Był też właścicielem zachowanej do dziś kamienicy przy Marktstraße 12 (Kościuszki 10) oraz domów przy Institutstraße (ob. ul. Armii Krajowej 11 - zachowane do dziś kamienice obok SP nr 6) i na Auestraße (Wiejska). Para miała troje dzieci: córkę Elisabeth (1905-1985) oraz synów Johannesa (1909-?) i Paula (1915-?). Johannes zdał maturę w gimnazjum w Braniewie w 1930 r. Studiował medycynę i weterynarię. Mieszkał w Berlinie a w latach 1935-1945 był zawodowym oficerem - lekarzem weterynarzem. Trafił do amerykańskiej niewoli, a po wojnie mieszkał w Hamburgu. Żonaty z Brigitte Hoenig ze wsi Kalis (Kunkendorf), z którą miał 7 dzieci. Paul w 1936 r. zdał maturę w gimnazjum w Braniewie. Ukończył studia medyczne i jako lekarz - laryngolog pracował w Braniewie. W 1941 r. został wcielony do Wehrmachtu i w 1945 r. na krótko trafił do niewoli. Żonaty z Gerdą Ziermann z Braniewa, z którą miał 5 dzieci. Po wojnie mieszkał w mieście Leonberg w Badenii-Wirtenbergii.

1937 r. Leo Fuhge i jego żona Elisabeth z domu Hoenig w drodze ze Zgody do Gronowa.lata 30. XX w. Salon w dworze. W środku stoi Elisabeth Hoenig, na prawo od niej Maria Hoenig Córka Elisabeth Hoenig w 1936 r. wyszła za mąż za Leo Fuhge (1905-1988). W dniu 1.12.1936 r. majątek Zgoda został przekazany młodej parze. Natomiast Bruno i Maria Hoenig wprowadzili się do willi w Braniewie przy Königsbergerstraßenr 36 (ob. Królewiecka). Elisabeth Hoenig po ukończeniu gimnazjum uczęszczała do szkoły gospodarstwa domowego w Poczdamie. Ona była centralną postacią tej dużej rodziny ze względu na jej życzliwość, gościnność i zdolność do reagowania na troski wszystkich. Dlatego majątek w Gerlachsdorf jako wakacyjna atrakcja przyciągał bliższą i dalszą rodzinę zarówno z strony matki, jak i ojca, gdyż zwłaszcza młodzi lubili spędzać tam wakacje. Tradycja ta była później w dużej mierze kontynuowana po wojnie w Hohenrod. Z kolei Leo Fuhge dorastał w posiadłości swoich rodziców w Mengen. Ponieważ ojciec wyznaczył na swojego następcę najstarszego syna Ernsta, Leo Fuhge musiał szukać innego źródła utrzymania. Uczęszczał do gimnazjum, następnie do szkoły handlowej i wyższej szkoły rolniczej w Elblągu, a jako inżynier dokształcał się w firmie Schichau w Elblągu i brał udział w kursach w państwowym gospodarstwie doświadczalnym pod Berlinem. Jak się okazało dobre wykształcenie kwalifikowało go w szczególny sposób do zarządzania większymi gospodarstwami i w taki sposób działał jako inspektor w majątkach w Prusach Wschodnich, m.in. w majątku brata teścia w Nadrowie (Nadrau) w powiecie ostródzkim. W 1928 r. majątek Zgoda wszedł w skład gminy wiejskiej Rusy.

1939 r. klacz trakeńska „Amnestie”Lata 30. XX w. Leo Fuhge właściciel Zgody z synem na pastwisku koni. Pod fachową „ręką” właściciela w krótkim czasie do końca wojny, stado zarodowe w Zgodzie rozwinęło się do rangi jednego z najlepszych stad w Prusach, a jeden buhaj zdobył nawet nagrodę w Królewcu. Leo Fuhge poświęcał również szczególną uwagę hodowli koni, aż do momentu, gdy wczesnym latem 1944 r. został wcielony do Wehrmachtu. W związku z tym inspektor Schmitz z Schettnienen (Szczukino) zajął się gospodarstwem pomagając Elisabeth Hoenig.

1937 r. Dziecko Leo i Elisabeth Fuhge (właścicieli majątku Zgoda) przed dworem.1939 r. Dziecko Leo i Elisabeth Fuhge (właścicieli majątku Zgoda) na fermie drobiu.  Leo i Elisabeth Fuhge mieli sześcioro dzieci, a przed Bożym Narodzeniem 1944 r. bliźniaki Bruno i Dorothee (ur. 1940) zostały wysłane do Jüterbog w Brandenburgii pod opieką niani Gertrud Wölke. Po pierwszej nieudanej próbie ucieczki w styczniu 1945 r. pociągiem z Braniewa, w dniu 24.01.1945 r. powrócili do Zgody i teraz przygotowywali się do ucieczki samochodem. W dniu 27.01.1945 r. zapanował duży rozgardiasz, gdyż cała okolica otrzymała telefonicznie polecenia ewakuacji. Spakowali się w pośpiechu i około godz. 16 wyruszyli w stronę Zalewu Wiślanego, ale musieli zawrócić, bo przeprawa po lodzie nie był jeszcze gotowa. Dopiero w dniu 8.02.1945 r. Elisabeth Fuhge wyruszyła z dziećmi Hubertem (1937), Gerhardem (1939), Norbertem (1942) i Elisabeth (1944) oraz starą nianią Bertą Schrade wyruszyła z rodziną ponownie ze Zgody przez Zalew Wiślany. Początkowo jechali trzema wozami, ale prowadzony przez żołnierza wóz z paszą przepadł jeszcze przed zalewem a inny powóz z krewniakami wkrótce pojechał inną trasą. Jednak w końcu dotarła do Sopotu, gdzie zmarła jej mała córeczka Elisabeth.

lata 30. XX w. stodoła w Zgodzie Dopiero w połowie marca 1945 r. rodzina na statku handlowym przybyła z Gdańska do Travemünde, dzielnicy Lubeki. Pod koniec marca 1945 r. Leo Fuhge został ranny w walkach wokół Gdańska i przewieziony statkiem na Zachód, gdzie odnalazł swoją rodzinę. Poprzez pobyt w różnych miejscach udało mu się w końcu w 1946 r. znaleźć stałą pracę w Hohenrod w Hesji. Ostatecznie Leo Fuhge został inspektorem majątku Hohenrod, który nabył w 1956 r.

 

 

Gerlachsdorf – Zgoda na fragmencie sowieckiej mapy z 1943 r. Wieś Gerlachsdorf została zdobyta przez wojska sowieckie w dniu 23.03.1945 r. Została zajęta przez pododdziały 102 dywizji strzelców z 29 korpusu 48 Armii. Zginęło kilku sowieckich żołnierzy, zaś wśród Niemców w dniach 21-23.03.1945 r. polegli oberleutnant Hans-Heino Freiherr von Eller-Eberstein oraz 4 żołnierzy z II. Abteilung Panzer-Grenadier Regiment 21. Wcześniej w dniach 19-21.03.1945 r. nad miejscowością i w okolicy działały samoloty szturmowe Ił-2 z 182 dywizji lotnictwa szturmowego oraz myśliwce Ła-5 z 129 dywizji lotnictwa myśliwskiego. Polska nazwa Zgoda w miejsce niemieckiej Gerlachsdorf została nadana w dniu 1.10.1948 r. na mocy Rozporządzenia Ministrów Ziem Odzyskanych i Bezpieczeństwa Publicznego. Polska nazwa nie ma nic wspólnego z wcześniejszą nazwą niemiecką.

W Zgodzie na pamiątkę dawnego PGR zachowano tabliczkę z numeracją budynku.2022. kapliczka zbudowana w Zgodzie w latach 80. XX w.Osada Zgoda położona jest bezpośrednio przy granicy polsko-rosyjskiej. Dawne budynki, uszkodzone w czasie wojny, zostały całkowicie rozebrane. Osiedle zostało jednak zasiedlone, łącznie z budową budynków mieszkalnych. Z dala od dawnego terenu gospodarczego powstały dwa duże budynki gospodarcze. W 1954 r. Zgoda wchodziła do gromady Rogity, a od 1958 r. po jej likwidacji do utworzonej gromady Braniewo, gdzie wsią sołecką były Rosiny. Państwowe Gospodarstwo Rolne w Zgodzie powstało na początku lat 50. XX w. wchodząc do Zespołu PGR a od 1958 r. po reorganizacji, było samodzielnym PGR, którego kierownikami byli m.in. inż. Bolesław Mikulski, Zbigniew Mandecki, Mirosław Kozak (do 1971), Franciszek Moroz (1971-72). Gospodarstwo Rolne w Zgodzie obejmowało 568 hektarów i miało 175 sztuk bydła. Według spisu w dniu 1.03.1977 r. w Zgodzie mieszkało 29 rodzin. W miejscowości na pamiątkę dawnego PGR zachowano tabliczkę z numeracją budynku. Od 1967 r. w baraku znajdowała się szkoła podstawowa, przeniesiona z Rosin, do której w roku szkolnym 1976/77 w klasach I-IV uczęszczało 19 uczniów. Przy szkole działało też przedszkole. Szkoła został zlikwidowana w 1977 r. W Zgodzie w świetlicy funkcjonował punkt biblioteczny, którym kierowały kolejno Irena Kisiel, Krystyna Kurowska, od 1981 r. Teresa Makutynowicz a od 1989 r. Beata Łukaszewska. W 2005 r. Zgoda liczyła 174 mieszkańców, a obecnie w 2022 r. mieszka tu 159 osób.


 

Źródła: Wagner W.D. Die Güter des Kreis Heiligenbeil in Ostpreußen. Leer 2005.; Federau E. Die Abiturienen des Braunsberger Gymnasiums von 1916 bis 1945. ZGAE, Beiheft 08. Münster 1990.; Parzyszek J., Matysek W. Wspomnienia ludzi pracujących w rolnictwie państwowym w rejonie Braniewa w latach 1946-1994. Braniewo 1995.; Olbryś D., Jaroszek W. Historia miejscowości gminy Braniewo do 1945 r. Braniewo 2022.; Tyszkiewicz H., Chruściel F. Z dziejów gminy Braniewo. Braniewo 2000.; Guttzeit E.J. Grundbesitzverschiebungen im Kreise Heiligenbeil als Folge des Dreizehnjährigen Krieges. 1968.; Guddat W. Die Entstehung und Entwicklung der privaten Grundherrschaften in den Ämtern Brandenburg und Balga (Ostpreußen). Marburg/Lahn 1975.; ostpreussen.de bildarchiv-ostpreussen.de Facebook: Braunsberg – Braniewo w opisach i w fotografii

.