MIEJSCOWOŚCI „PRZECIĘTE” GRANICĄ

Wermten, Bilshöfen i Deutsch Thierau na fragmencie mapy z 1849 r.  Wśród nieistniejących miejscowości na terenie powiatu braniewskiego są trzy, do których zniknięcia oprócz zniszczeń wywołanych działaniami wojennymi, przyczyniło się ich przecięcie granicą pomiędzy Polską a ZSRR. Były to wsie Wermten i Deutsch Thierau oraz majątek Bilshöfen, które w latach 1946-1948 otrzymały nawet polskie nazwy Wermity, Tyrowo i Bielsk. O ich losie przesądziły decyzje polityczne dotyczące przebiegu granicy polsko-radzieckiej.

Wermten, Bilshöfen i Deutsch Thierau na fragmencie mapy powiatu Heiligenbeil z 1930 r. Widok na obecny kształt granicy Polski z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej z zaznaczonymi nieistniejącymi miejscowościami Wermten, Bilshöfen i Deutsch Thierau. Zdj. GogleEarth Wszystkie te miejscowości dotknęły działania wojenne w 1945 r., ale delimitacja granicy spowodowała, że na miejsce wysiedlonych Niemców, nie napłynęli nowi mieszkańcy, tj. Polacy, którzy przecież zasiedlali poniemieckie wsie, a tym bardziej obywatele ZSRR, gdyż po tamtej stronie w ogóle nie prowadzono kolonizacji. Dodatkowymi elementami była niepewność co do ostatecznego przebiegu granicy, której przebieg zmieniał się kilkukrotnie oraz decyzje Sowietów, którzy mimo uzgodnień samowolnie zmieniali granicę na swoją korzyść. Wyznaczona po wojnie strefa nadgraniczna wprowadzająca dodatkowe obostrzenia w osiedlaniu i budownictwie w zasadzie uniemożliwiła zasiedlenie pozostałości po Wermten, Bilshöfen i największej z nich Deutsch Thierau. Mało kto chciał dobrowolnie zamieszkiwać w pobliżu stale korygowanej granicy. Ostatecznie swoje zrobili ludzie przecinając wielowiekowe miejscowości oraz przyroda, gdyż po dziesiątkach lat są to pozostałości gruzowisk porośnięte dziko rosnącą roślinnością, po polskiej stronie otoczone polami uprawnymi a po rosyjskiej nieużytkami i lasami.


lata 30. XX w. Wermten, rezydencja Gerharda Patschke WERMTEN to miejscowość położona nad wysokim zachodnim brzegiem Banówki, obok Gronowa i powyżej Kalinówka. Wieś została lokowana w dniu 4.04.1376 r. przez komtura Bałgi Dietricha von Elner, lecz niewiele wiadomo o jej losach. Był to mały dwór na prawie chełmińskim a przynależne 4 łany należały prawdopodobnie wcześniej do dawnego pruskiego wolnego właściciela. Taki wolny Prus miał obowiązek budowy warowni i pełnienia służby wojskowej. Musiał oddawać płużne (Pflugkorn) i płacić roczny czynsz rekognicyjny w wysokości z 1 funta wosku oraz 1 chełmińskiego lub 5 pruskich pfenigów.

Paul von Rusdorf (1385-1441) wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego w latach 1422-1441 W 1404 r. niejaki Kamoth otrzymuje zgodę od komtura Bałgi na zamianę 6 łanów na prawie chełmińskim z obowiązkiem służby konnej we wsi Kunkenhöfen, na 4 łany również na prawie chełmińskim we wsi Wermten ze zwolnieniem z dziesięciny i szarwarku. W 1424 r. Hannos Trungklyn z Wermten poprosił Wielkiego Mistrza o odnowienie starego przywileju lokacyjnego z 1367 r. i przyznanie większego zagłównego (Wergeld), czyli karę pieniężną płaconą przez zabójcę na mocy wyroku sądowego krewnym zamordowanego. W dniu 14.01.1424 r. Wielki Mistrz Paul von Rusdorf odnawia dawny przywilej dotyczący wsi Wermten i Pobrayden (Bregden) i na prośbę Trungklyna zwiększa wysokość Wergeld, zgodnie z którym przestępca, jeśli zabije właściciela ziemskiego lub jego spadkobierców, zobowiązany jest do zapłacenia 30 marek.

Wermten, Bilshöfen i Deutsch Thierau na fragmencie mapy z lat 1796-1802 autorstwa pruskiego kartografa Friedricha Leopolda von Schroetter (1743–1815) W 1478 r. wolny Thomas Kremenitz za zgodą komtura Bałgi Siegfrieda Flach von Schwarzburg otrzymuje 4 łany w Wermten na prawie magdeburskim, które kupił od niejakiego Michela i miał się nimi cieszyć za życia, zaś jego następca miał wykonać połowę służby. Otrzymał również prawo do darmowego drewna opałowego i budowlanego w lesie Dąbrowa (Damerau) oraz prawo dużej i małej jurysdykcji. Jednak potomkowie Kemenitza byli jedynie małymi posiadaczami ziemskimi a ich cały majątek liczył zaledwie 2 łany z 20 morgami. W 1491 r. komtur Bałgi Hieronymus von Gebesattel przepisuje 2 łany Simonowi w Wormenit, czyli Wermten, do jego 4 łanów na prawie magdeburskim.

lata 30. XX w. las koło Wermten  W pobliżu Wermten znajdowała się stara pruska warownia nazywana Schloßberg. W XVII w. łąki przy Dąbrowie (Damerau) między Wermten a Wilkami (Birkenau) nosiły nazwę Schwein. Miejscowość w 1404 r. nazywana Wermitten, w 1478 i 1560 r. Wormithen, w 1534 r. Wermenith, a w 1547 r. po raz pierwszy jako Wermten. Nazwa to inaczej Ebersitz, czyli „siedziba dzika”. Na obszarze przyległego lasu znajdował się głaz z odciskiem stopy, będący najpewniej kamieniem kultowym Prusów.


Simon Dach (1605–1659) niemiecki poeta, od 1639 r. wykładowca poezji na Albetynie i od 1653 r. jej rektor. Bywalec w Heiligenbeil i okolicach Wermten. Niemiecki poeta Simon Dach (1605-1659) mimo, że rzadko opuszczał Królewiec, to jednak bardzo lubił wyjeżdżać na wieś. Gdy przebywał u krewnych i znajomych w Heiligenbeil lubił odwiedzać piękne okolice koło Wermten i Giedyl (Gedilgen), gdzie Banówka (Bahnau) i Ławta (Jarft) utworzyły urocze wąwozy. W wierszu, którego tylko początkowe strofy zostały odnalezione, Dach wychwala uroczy krajobraz w pobliżu wsi Wermten.

 

lata 30. XX w. Wermten, rezydencja Gerharda Patschke W 1785 r. była to wieś królewska i siedziba urzędu leśnego, w którym było 13 kominów, czyli ognisk domowych. W 1820 r. w Wermten było 12 kominów i 77 mieszkańców. Nazywana była wówczas wsią królewską i chełmińską. W 1861 r. we wsi było 17 budynków i 182 mieszkańców z parafią ewangelicką w Heiligenbeil. W latach 1904-1926 właściciel ziemski Theodor Höpfner (?-1926) z Wermten był naczelnikiem okręgu urzędowego nr 23 Gronowo (Amtsbezirks Grunau Nr.23), który został utworzony w 1874 r. z gmin wiejskich: Gronowo, Nowa Dąbrowa, Rodowo, Wermten i majątków dworskich Carben, Siedlisko- karczma, Młoteczno i Strzyżewo. 


 

1892 r. Wermten, odnaleziona pokrywa urny 1892 r. Wermten, wnętrze kurhanu W 1892 r. na terenie właściciela Stürcke odkryto kurhany, z których wydobyto łącznie 31 urn i fragmenty 4 innych z V w. p.n.e. Badania wykopaliskowe prowadzili archeolodzy Adalbert Bezzenberger (1851-1922), rektor Uniwersytetu Albertyna w Królewcu oraz Karl Heinrich Franz von Gareis (1844-1923).


lata 30. XX w. Wermten, widok przez łąkę Maiberg na posiadłość Gerharda Patschke. W 1910 r. we wsi było 164 mieszkańców. W 1922 r. wieś miała 175 hektarów, z tego aż 164 uprawne pola uprawne, a reszta to pastwiska, łąki i las. Inwentarz składał się z 41 koni, 126 sztuk bydła, 28 owiec i 60 świń. W 1926 r. na czele gminy wiejskiej Wermten stał Hans Maaß, a oprócz niego we wsi było 4 właścicieli gospodarstw: Adolf i Franz Eisenblätter, Hermann Hartmann i Friedrich Merkner oraz rolnik Gerhard Patschke i hodowca bydła Wilhelm Henseleit. Ponadto we wsi z rodzinami mieszkało 19 pracowników rolnych, nauczyciel i mleczarz. W 1933 r. Wermten miało 244, a w 1939 r. 238 mieszkańców. Burmistrzem wsi był wówczas Friedrich Merkner.

W dawnym Wermten granica przecięła główne skupisko zabudowań wsi. Przez pewien powojenny okres po stronie polskiej w użytku było kilka zrujnowanych dziś budynków. Miejsce te nazywano nieoficjalnie Na Pół Ruskie. Większość gruntów przynależnych do dawnej wsi pozostała po polskiej stronie wraz z sąsiednimi miejscowościami, tj. folwarkiem a późniejszym PGR Kalinówek (Einigkeit) i majątkiem Podleśne (Vorderwalde), który po wojnie również był PGR oraz lasem. „Polski” teren dawnego Wermten obecnie należy do wsi Podleśne. Na miejscu reszty dawnej wsi po rosyjskiej stronie granicy rośnie las.


1920-1942 r. Bilshöfen, strona od ulicy. Mieszkali tu Ernst i Gertrud Wichmann z Eriką. Od lewej: Berta Wichmann, Erika Wichmann, Helmut Gonjorek. BILSHÖFEN jest położony pomiędzy wsią Grzechotki i przejściem granicznym o tej samej nazwie. Został pierwszy raz wymieniony w 1375 r. jako wieś o powierzchni 22 łanów założona przez Zakon Krzyżacki. W 1493 r. komtur Hieronymus von Gebsattel odnotowuje umowę wymiany pomiędzy Heinrichem von Taubenheim a Nickel von Gallingen dotyczącą pól i łąk w okolicach Galin (Gallingen) i Bilshöfen. W 1496 r. wielki mistrz Johann von Tieffen nadaje Heinrichowi von Taubenheim wsie Gronówko (Grunenfeld) z 40 łanami i Bilshöfen z 21 ½ łanu, które zostały mu zastawione na prawie magdeburskim.

Wermten, Bilshöfen i Deutsch Thierau na fragmencie mapy powiatu Heiligenbeil (Świętomiejsce, Mamonowo) z 1848 r.  Dziedzicem Bilshöfen został jego wnuk Hans von Taubenheim, którego małżeństwo z Prisa von Pröck z Kurowa (Curau) nie miało synów, dlatego wieś przypadła córce Annie. W pierwszym małżeństwie wyszła za Christopha von Kanitz, a w drugim za Hansa von Kracht. Tenże Hans von Kracht, pan Pokarben, otrzymał w dniu 5.11.1535 r. od księcia Albrechta na prawach magdeburskich wieś Beylshöfen o powierzchni 23 ½ łanu. Mniej więcej w tym czasie Bilshöfen ledwo co podniósł się z wojny pruskiej 1520-1521, dlatego w 1528 r. obsadzone było tylko 5 łanów.

1920-1942 r. Bilshöfen, strona od ulicy. Mieszkali tu Ernst i Gertrud Wichmann z Eriką. Od lewej: Berta Wichmann, Erika Wichmann, Helmut Gonjorek. Dziedzicem Bilshöfen był syn Heinrich von Kracht (?-ok. 1585), który był kapitanem w Olecku i ożenił się Anną Dorothea Reimann (?-po 1595). Przypuszczalnie ze względu na posiadanie 60 łanów w powiecie angerburskim, chciał sprzedać Bilshöfen, na co w 1566 r. zezwolił mu książę Albrecht. W dniu 9.08.1567 r. książę zatwierdził sprzedaż Bilshöfen szwagrowi Krachta, niejakiemu Christophowi von Zehmen, który od tego roku był żonaty z Gertrudą z domu von Kracht. Nowy właściciel był w tym czasie kapitanem Pasłęka i jest wymieniany także jako kapitan Dzierzgonia i Sztumu, więc raczej mieszkał w tych starych zamkach krzyżackich, a nie w Bilshöfen. W tym czasie nie było tu w ogóle majątku, ale w 1575 r. wymienia się 6 gospodarzy, z których każdy miał 3 łany i 27 ½ morgi ziemi.

Dietrich II von Auer (ok.1600-1667) właściciel Piel, kupił w 1617 r. Bilshöfen Po 1576 r. wieś przeszła w ręce rodziny von Polentz. W dniu 29.04.1617 r. Dietrich I von Auer (ok. 1560-ok. 1636), pan na Pielach (Groß Pellen) kupił od braci Christopha i Nickel von Polentz wieś Bilshöfen w wielkości 23 łanów za 2257 florenów węgierskich, które zostały natychmiast zapłacone w dniu zakupu.


Jonas Casimir von Auer (1658-1721), właściciel Bilshöfen w latach 1667-1721Barbara Louise von Auer z domu von Kanitz (*1685 +1730), żona Jonasa Casimira von Auer W posiadanie wsi wszedł następnie jego syn Dietrich II von Auer (ok.1660-1667z Piel, który w 1667 r. przekazał Bilshöfen swojemu synowi Jonasowi Casimirowi von Auer (1658-1721). Oznaczało to, że Bilshöfen nie należał już do dóbr Piele, ale ponieważ Jonas Casimir von Auer prowadził udaną karierę wojskową, która zaprowadziła go z dala od Prus, raczej nie widział Bilshöfen ani majątku Mollehnen (Kasztanovka), który nabył w 1714 r. Najpierw służył w starej gwardii elektorskiej, potem w regimencie elektorki Dorothea, a od 1688 r. w Infanterieregiment Margrapf Philipp Nr. 12. Od 1693 r. był podpułkownikiem w służbie holenderskiej, a w 1706 r. był pułkownikiem i dowódcą pułku Infanterieregiment Finkenstein Nr. 14, który do 1711 r. przebywał we Włoszech. W 1719 r. został szefem Infanterieregiment von Heyden Nr. 9 w Hamm. Był żonaty z Brabarą Luise von Kanitz (1685-1730) z Podąg (Podangen), której ojciec był panem na Podągach, Rosenau i Tharau (Wladimirovo).

Christoph Albrecht von Auer (1710-1794) właściciel Bilshöfen w latach 1721-1736 Rose von Auere z domu de Mirande (1718-1790), żona Christopha Albrechta von Auer Ok. 1730 r. syn Christoph Albrecht von Auer (1710-1794) występuje jako właściciel Bülshöffen, natomiast syn Dietrich Friedrich (1700-1732) otrzymał Mollchnen. Mniej więcej w tym czasie Bilshöfen był dzierżawiony przez arendatora OltersdorffChristoph Albrecht von Auer urodził się w 1710 r. na polu bitwy pod Turynem, gdzie jego matka towarzyszyła jego ojcu. Od 1727 r. studiował w Berlinie, od 1730 r. w Halle, w 1735 r. ożenił się w Berlinie z Rose de Mirande (1718-1790). W dniu 10.04.1736 r. Christoph Albrecht von Auer sprzedał za 11500 guldenów wolny od długów majątek szlachecki Bülshöffen niejakiemu Christoffowi Ernst von der Jecke, który był żonaty z Susanna Elisabeth z domu Brüning.

1920-1942 - Bilshöfen, dyliżans pocztowy Prawdopodobnie dopiero teraz rodzina właścicielska przejęła zarząd nad majątkiem, a po 1736 r. wybudowano dwór. Od ok. 1770 r. do ok. 1785 r. majątek należał do kapitana von Klingsporn, a pod koniec XVIII w. był w posiadaniu kapitana Johanna Albrechta von Rohr, który przed 1770 r. ożenił się z Eleonore Albertine von Falkenhayn. W 1785 r. w szlacheckim majątku Bilshöfen było 8 kominów, czyli ognisk domowych.


1920-1942 Bilshöfen, mieszkańcy. Fritz Venor, Gertrud Wichmann, pani Gonjorek, pani Lemke, Ernst i Anna Wichmann (rodzeństwo). Siedzą: Anna Venohr, Erika Wichmann. Prawdopodobnie w 1803 r. Johann Albrecht von Rohr zmarł w Bilshöfen i został pochowany na cmentarzu kościelnym w Deutsch Thierau. Zgodnie z testamentem z dnia 1.06.1790 r. (opublikowanym 27.05.1803 r.) jego spadkobiercami zostali wdowa i jej trzej synowie. Początkowo pani von Rohr przekazała w 1806 r. zarząd nad majątkiem dzierżawcy Guttzeit, aż do momentu, gdy postanowiła go sprzedać. W dniu 17.09.1808 r. Eleonore Albertine von Rohr podpisała z komisarzem-ekonomem Friedrichem Wilhelmem Roeckner (1773-1849) umowę sprzedaży 23 ½ łanu (17 ½ łanu ziemi i 6 łanu lasów) szlacheckiego, allodialnego dworu Büllshoefen. Cena zakupu wynosiła 25 666 talarów. Pani von Rohr po sprzedaży przeprowadziła się do Królewca, ale w umowie kupna zastrzegła sobie prawo do pochówku obok męża w Deutsch Thierau.

1920-1942 Bilshöfen, mieszkańcy. Od lewej: Else Bodeit, Elli Venohr, pani Lemke, pani Venohr, pani Gonjorek, pani Berta Wichmann, pani Gertrud Wichmann, Erika Wichmann, Helga Hasenpüsch.1930-1942 r. Bilshöfen, mieszkańcy majątku i krewni. Pan w kapeluszu i pani z tyłu to właściciele dworu z Bilshöfen odwiedzający swoich teściów w Braunsbergu. Friedrich Roeckner był w latach 1802-1807 dzierżawcą dóbr Capustigalla w Wesdehnen. Rodzina Roeckner przybyła do Prus pod koniec XVI w. wraz margrabią Georgiem Friedrichem. W 1803 r. poślubił w Heiligenbeil Katharinę Elisabeth Blumenthal (1782-1820 Bilshöfen). Z ich ośmiorga dzieci tylko dwoje osiągnęło dorosły wiek. Podczas wojny wyzwoleńczej w 1813 r. Friedrich Roeckner wstąpił jako podporucznik do 3 Wschodniopruskiego Pułku Piechoty Landwehry.

W 1820 r. w majątku było 7 kominów oraz 55 mieszkańców. W 1828 r. Friedrich Roeckner zdecydował się sprzedać Bilshöfen. Nabywcą był Karl Michael Birkner a Roeckner zajął się wyłącznie młynem w Hermsdorf (Pogranicznyj), który nabył już w 1827 r. Tutaj w 1843 r. ożenił się po raz drugi z Katharina Elisabeth Pohlmann (1805- ?).

1930-1942 r. Bilshöfen, mieszkańcy majątku i krewni. Pan w czapce to właściciel Schulz. Po lewej stronie stoi zięć, aptekarz Wichert z Berlina, córka Toni z domu Schulz jest druga na zdjęciu. Dzieci i wnuki w Bilshöfen w parku za dworem. W dniu 27.11.1847 r. Carl Christian Hilgendorf i jego żona Franziska z domu von Horn kupili dobra Bilshöfen od Birknera we wspólnocie majątkowej za 50 tys. talarów. W 1857 r. majątek miał 73 mieszkańców. W 1871 r. było to 1560 hektarów, w tym 1238 ha pola uprawne, 117 łąki, 85 pastwiska i 120 ha las. W dniu 6.11.1873 r. Friedrich Martin Otto Rosenow kupił Bilshöfen za 95 tys. talarów. Następnie w posiadanie Bilshöfen wszedł Albrecht Konrad Freiherr von Hollen (1840-1896), pan na Krzewnie (Hohenwalde) a wdowa po nim Marie Louise Freifrau von Hollen z domu von Restorff (1842-1930) jeszcze po 1913 r. nadal posiadała 411 hektarów w folwarku Bilshöfen, ale mieszkała w Krzewnie. Nie wiadomo, kiedy Bilshöfen został sprzedany.

Bilshöfen i Deutsch Thierau na fragmencie mapy z 1942 r.  1920-1942 r. Bilshöfen, budynek stajni Poprzez towarzystwo budowlane Bausparen Aachen zagospodarowano część terenów osiedlowych na północ od linii kolejowej i w kierunku na Grzechotki (Rehfeld). Powstało 11 identycznie zbudowanych gospodarstw osadniczych z domem mieszkalnym z wbudowaną stajnią i wolnostojącą stodołą. Ostatnim właścicielem majątku Bilshöfen przynajmniej od 1926 r. był Anton Schulz. Ponieważrodzina Schulz była katolikami, udostępnili we dworze pomieszczenie na naukę religii dla katolickich dzieci ze wsi Bilshöfen, Deutsch Thierau i Grzechotek, na którą do Bilshöfen przyjeżdżał ksiądz z Heiligenbeil. Bilshöfen w 1933 r. miało 244 a w 1939 r. 238 mieszkańców.

1920-1942 r. Bilshöfen, droga do Deutsch-Thierau zimą W 1945 r. mieszkańcy Bilshöfen uciekli przed zbliżającym się frontem w kierunku Zalewu Wiślanego, lecz nie była to zorganizowana ewakuacja. Bilshöfen nie doznał w 1945 r. żadnych zniszczeń a majątek z dworem został zachowany. Dopiero po wojnie wraz z delimitacją granicy Bilshöfen został całkowicie zburzony.


kościół w Deutsch Thierau z XIV w. początkowo katolicki a od 1525 r. ewangelicki DEUTSCH THIERAU niegdyś bardzo duża wieś położona obok przejścia granicznego Grzechotki, powyżej Jarocina nad rzeczką Omaza. Pierwszy raz wzmiankowana w 1375 r. jako kościelna, gdy otrzymała przywilej lokacyjny na 48 łanów. Niektórzy niemieccy autorzy twierdzą, że wieś Thierau (Tirow) wymieniana była już ok. 1262 r., co wydaje się niemożliwe, bowiem wówczas trwało największe powstanie Prusów i wszystkie osady zostały zniszczone rok wcześniej.

fragment mapy Prus autorstwa niemieckiego pastora, historyka i kartografa Caspara Hennenbergera (1529-1600) z 1576 r. Ta konkretna wydana w 1629 r. z zaznaczoną wsią Deutsch Thierau W 1480 r. komtur Bałgi Flach von Schwarzenberg przyznał Hansowi Tiedemann 4 opuszczone łany w Deutsch Thierau, na które po 3 przetargach nikt się nie zgłosił, bezpłatnie ze zwykłymi odsetkami. W dniu 20.06.1483 r. komtur Bałgi Erazm von Reitzenstein nadaje urząd sołtysa na prawie chełmińskimw Deutsch Thierau otrzymuje Matzowi (Matthäus) Bierwolff z przynależnymi 3 łanami i obowiązkiem pełnienia służby konno i w zbroi razem z sołtysem z Książnika (Herzogswalde). W następnym roku komtur Bałgi przepisuje Jakobowi Polmann 1 łan czynszowy w Deutsch Thierau ze zwykłym oprocentowaniem.

kościół w Deutsch Thierau pierwszy raz wzmiankowany w 1412 r. Zbudowany jako katolicki a od 1525 r. kościół ewangelicki Jeszcze w XIV w. w Deutsch Thierau zbudowano gotycki kościół. Jednak pierwsza wzmianka pochodzi z dokumentu wystawionego przez komtura Bałgi Friedricha von Zollern w czwartek po święcie św. Jakuba w 1412 r. dla majątku Rosocken (Lipowka) koło Thierau, który zobowiązuje właściciela majątku o imieniu Mattis i jego potomków do płacenia proboszczowi grosza rocznie od łanu. Kościół był wymieniony w rejestrze biskupstwa Warmii z uwagą, że tamtejszy ksiądz posiadał 4 łany i 2 łaszty zboża. Po sekularyzacji Prus w 1525 r., czyli w okresie protestanckim parafia była od początku obsadzona. W dokumencie z dnia 3.07.1533 r. wspomniane są łany proboszcza, a w 1543 r. książę Albrecht przeprowadził tu również wizytację kościoła. Kościół został całkowicie odnowiony w 1869 r. przez Eduarda WilhelmaMenning proboszcza od 1857 r. W 1575 r. 4 łany należące do kościoła w Thierau z polecenia biskupa sambijskiego Tilemanna Hesshus (1527-1588) zostały wydzierżawione na 5 lat z rocznym oprocentowaniem 4 marek.

kościół w Deutsch Thierau – strona zachodniarzut poziomy kościoła w Deutsch Thierau Pierwotnie gotycka budowla zbudowana z cegły i postawiona na podmurówce z kamienia polnego do wysokości 3 m o grubości ścian 1,5-1,7 m. Składał się z nawy i węższego wielobocznego prezbiterium, do którego od północy, równocześnie z prezbiterium, dobudowana była zakrystia. Od południa dobudowano później przedsionek. W 1743 r. dobudowano „niezbyt gustowną” krytą gontem drewnianą wieżę z dzwonnicą z 3 dzwonami (jeszcze w 1891 r. do zamka wieży przywiązany był stary klucz). W tym samym czasie miała miejsce przebudowa kościoła. Jeszcze w XIX w. nawa o wymiarach wewnętrznych 18,2x10,3 m i chór o wymiarach 6,27x6,12 m miały jeszcze pięknie zachowane sklepienia krzyżowe, ale nawa miała drewniany strop. Do chóru przylega zakrystia, której ostrołukowe drzwi były profilowane w podobny sposób jak dwa wejścia i która miała żebrowe sklepienie krzyżowe spoczywające na wspornikach. Przedsionek nakryty był ośmioczęściowym sklepieniem gwiaździstym. Okna nawy były poszerzone i prostokątne, ale te z chóru stare, wąskie i ostrołukowe. Ambona dębowa. Organy zostały zbudowane przez firmę Schuricht z Gdańska i poświęcone w 1859 r. Kościół był remontowany w 1869 i 1906 r., a organy w 1911 r. Budynek był otynkowany. Zewnętrzną ozdobą kościoła była strona zachodnia z ostrołukowym portalem, z dwoma profilowanymi kamieniami, ale z bogatymi, naprzemiennymi profilami.

detale wyposażenia kościoła w Deutsch Thierau Na prawej bocznej ścianie w kościele wisiała czarna tablica pamiątkowa. Napis upamiętniał dwóch zasłużonych pastorów, którzy urzędowali w kościele na przełomie XVII/XVIII w. Byli to pastorzy Horning, ojciec Heinrich w latach 1663-1696 i jago następca syn Erich w latach 1696-1751. Za kadencji tego drugiego odbyła się budowa wieży kościelnej. Środki na budowę parafia uzyskała dzięki petycji proboszcza do króla Fryderyka II. Na chorągiewce wiatrowej na szczycie wieży widniał napis "F.R.II 1741" a liczba ta oznacza rok rozpoczęcia budowy.


1906. Pocztówka z Deutsch Thierau obecnie przeciętej granicą. Na zdjęciach nieistniejący kościół usytuowany w centrum wsi po rosyjskiej stronie granicy, ok. 250 m od niej (widok z głównej ulicy, od strony Grzechotek), jego wnętrze oraz dom parafialny. www.fotopolska.pl1925-1942. Deutsch Thierau, parafia Po 1945 r. nieznacznie zniszczony kościół, który stracił dwie górne kondygnacje wieży a po za tym był jeszcze całkowicie nienaruszony - znalazł się po stronie polskiej, ale Sowieci bezprawnie „przesunęli” granicę, aby kościół znalazł się po ich stronie jako punkt obserwacyjny. W 1957 r. kościół jeszcze stał, ale jego rozkład postępował, zaś brak opieki nad nim doprowadził jednak do jego szybkiego rozpadu, gdyż w latach 90. XX w. dach był zawalony a ściany zniszczone. Południowa kruchta całkowicie się rozpadła i jest zasypana. Pozostały tylko ściany północna i południowa. Z dawnego wyposażenia ocalały jedynie granitowa chrzcielnica w kształcie rzymskiego kielicha z XIV/XV w., srebrny złocony kielich z 1696 r. oraz srebrne złocone ośmiokątne pudełko na opłatek z 1667 r. z wygrawerowanym napisem „Ostatnia Wieczerza: Pan podpułkownik Ditrich Von Auer i jego syn Pan Jonas Casimir Erbherrn z Pellen, pragnąc uhonorować Dom Boży w D. Tyrau. 20.10.1667”.


RUINY KOŚCIOŁA W DEUTSCH THIERAU - IWANCOWO w 2013 r. Zdj. M. Troniewski

2013. Ruiny kościoła w Deutsch Thierau-Iwancowo. Autor Mikołaj Troniewski2013. Ruiny kościoła w Deutsch Thierau-Iwancowo. Autor Mikołaj Troniewski2013. Ruiny kościoła w Deutsch Thierau-Iwancowo. Autor Mikołaj Troniewski2013. Ruiny kościoła w Deutsch Thierau-Iwancowo. Autor Mikołaj Troniewski2013. Ruiny kościoła w Deutsch Thierau-Iwancowo. Autor Mikołaj Troniewski2013. Ruiny kościoła w Deutsch Thierau-Iwancowo. Autor Mikołaj Troniewski


1920-1942. Deutsch Thierau, widok na wieś z kościołem ewangelickim Wśród proboszczów ewangelickiej parafii oprócz wymienionych wcześniej pierwszym, był Hans N. wzmiankowany w 1572 r. Kolejnymi byli: Zacharias Holstein 1572-1579, Andreas Lysäus 1596-1600, Philipp Schön 1600-1634, Johann Ludovici do 1663 r. oraz George Christian Hein 1747-1781, Wilhelm Lau 1781-1807, Johann Zacharias Hoffmann 1808-1819 i Johann Samuel August Ratowski 1819-1856.


1938. Deutsch Thierau, szkoła W 1629 r. 10 łanów w Deutsch Thierau opustoszało z powodu działań wojennych podczas wojny polsko-szwedzkiej a miejscowość musiała oddać "stację" dla BraniewaW 1646 r. w Deutsch Thierau powstała szkoła, do której oprócz miejscowych uczęszczały dzieci z Książnika (Herzogswalde), Bilshöfen, Freudenthal, Mahlendorf, Gallingen i Rosocken (Lipowka), Lehnhof. W 1813 r. nauczycielem był organista Friedrich Wilhelm Schadwell (1755-) z Robitten (Aleksandrowskoje) a uczęszczało 90 dzieci.


 

fragment mapy „Świętej Warmii” z lat 1755 autorstwa matematyka i geografa Jana Fryderyka Enderscha (1705–1796) z Elbląga, wykonanej na zlecenie biskupa warmińskiego Adama Stanisława Grabowskiego. Zaznaczona wieś Deutsch Thierau1900-1907. Deutsch Thierau. Karczma Oskara Manneck i gospodarstwo Eduarda Potreck. W 1681 r. sołtys George Radtke wraz z sołtysem Książnika mający razem 8 łanów byli zobowiązani do jednej służby z uzbrojeniem oraz pilnowania wykonywania szarwarku przez chłopów. Wieś miała 49 łanów i 15 morg, z czego proboszcz 4 łany, nauczyciel 5 łanów, sołtys 1 łan w zamian za 15 marek czynszu. Na 10 chłopów przypadało 39 łanów, z czego 4 były opuszczone. Czynsz wynosił: 5 marek, 3 buszle owsa i 2 kury. Chłopi to: Christian Blumenthal - 3 łany, Michel Gerlach - 3 łany, George Arndt - 4 łany, Michel Venohr - 4 łany, Barthel Stock - 4 łany, George Neumann - 4 łany, Christoph Venohr - 4 łany, Hans Schulz - 1 łan, Hans Ahrendt - ½ łanu, kolejnych 8 łanów było opuszczonych, ale 4 zostały zajęte przez Jakoba Neumann, który otrzymał rok wolnizny. W 1693 r. we wsi gospodarzyło 10 chłopów, u których zgodnie z prawem magdeburskim istotne było posiadanie synów. Byli to: Michael Ahrendt, Christoff Börger, Christian Blumenthal, Gerge Heßcke, Hans Meyer, Gerge Neumann, Jacob Neumann, Christoff Nemcke, Michel Nemke i Hans Schultz. Każdy z nich miał męskiego potomka, co zapewniało dziedziczenie. 


 

1910-1914. Deutsch Thierau, gospodarstwo rodziny Neumann przy drodze do Książnika - Herzogswalde na przeciwko szkoły1911-1915. Deutsch Thierau, widok wsi z kościołem ewangelickim1920-1942. Deutsch Thierau, rodzina Neumannów przed swoim domem1920-1942. Deutsch Thierau, gospodarstwo Fritz Gattau1930-1942. Szkoła w Deutsch Thierau 1938. Deutsch Thierau, szkoła


 

Od 1785 r. była to wieś królewska i parafia licząca 37 kominów, czyli ognisk domowych. W 1820 r. w Deutsch Thierau były 42 kominy oraz 270 mieszkańców. W 1861 r. we wsi w 64 budynkach mieszkało 544 osób.

pomnik poświęcony poległym mieszkańcom Deutsch Thierau w Wielkiej Wojnie 1914-19182013. Pozostałości pomnika poświęconego poległym w I wojnie światowej mieszkańcom Deutsch Thierau. Autor Mikołaj Troniewski2013. Pozostałości pomnika poświęconego poległym w I wojnie światowej mieszkańcom Deutsch Thierau. Autor Mikołaj Troniewski Mieszkańcy wsi służyli w szeregach armii pruskiej i niemieckiej. Podczas wojny francusko-pruskiej 1870-1871 zmarł od ran w bitwie pod Saarbrücken muszkieter Neumann z 1 kompanii 1. Hannoversches Infanterie-Regiment Nr. 74. Kilku poległo w Wielkiej Wojnie 1914-1918 jak np. kawalerzysta Fritz Stange z Schweres Reserve-Reiter-Regiment Nr. 3, który zginął w dniu 21.09.1915 r. pod Kossowem, czy muszkieter Gustav Rodloff z Infanterie-Regiment Nr. 193 poległy w dniu 29.07.1916 r. pod Verdun. Poległym żołnierzom po wojnie wzniesiono pomnik, którego ślady są jeszcze widoczne po stronie rosyjskiej.

lata 20/30. XX w. Zajazd Otto Radtke, sklep kolonialny Franza Kempkowski, pomnik wojenny i kościół ewangelicki z drewnianą wieżą z XVIII w. 1924-1929. Zajazd Otto Radtke w Deutsch Thierau W 1874 r. utworzono urząd okręgowy Deutsch Thierau, który składał się z 12 gmin wiejskich i majątków dworskich: Bilshöfen, Deutsch Thierau, Freihof, Freudenthal, Gallingen, Hanswalde (gmina i dwór), Herzogswalde, Lönshöfen, Mahlendorf, Preußisch Thierau i Rosocken. W 1910 r. miała 549 mieszkańców. W 1926 r. naczelnikiem gminy wiejskiej był Rudolf Broosch. Było 35 właścicieli ziemskich, działał urząd pocztowy, 2 zajazdy, kuźnia, sklep, ale też wielu rzemieślników, jak krawiec, piekarz, rymarz, 3 szewców, 2 stolarzy i fryzjer. W 1933 r. liczba mieszkańców wzrosła do 622, a w 1939 r. już do 662.

lata 40. XX w. Stacja kolejowa w Deutsch Thierau fragment mapy z 1940 r. z miejscowościami Wermten, Bilshöfen i Deutsch Thierau z widoczną autostradą tzw. „berlinką” z węzłem w pobliżu Deutsch Thierau oraz linią kolejową Heiligenbeil-Zinten ze stacją kolejową w D. Thierau  Miejscowość nabrała dodatkowego znaczenia wraz z budową i oddaniem w 1938 r. autostrady Królewiec-Berlin, dziś potocznie nazywanej „berlinką”. W pobliżu znajdował się nie istniejący dziś węzeł drogowy Heiligenbeil-Ost pomiędzy wsią i majątkiem Bilshöfen. W tym samym czasie budowano linię kolejową Heiligenbeil-Zinten w związku z tym w Deutsch Thierau powstała stacja kolejowa. Po wojnie linia kolejowa została zlikwidowana.

lata 20. XX w. Zajazd Otto Radtke, wieża przy remizie strażackiej, tzw. wspinalnia służąca do ćwiczeń i suszenia węzy pożarniczych, pomnik wojenny i widok na kościół1920-1942. Deutsch Thierau, przejazd ochotniczej straży pożarnej Przed wojną w Deutsch Thierau było dużo pochodzących ze średniowiecza studni wyłożonych głazami. Do dziś są ślady po 3 takich, w tym jedna o średnicy 3 m. Studnie miały ocynkowane rury i przed 1945 r. każdy dom we wsi miał centralne zaopatrzenie w wodę. We wsi działała też Ochotnicza Straż Pożarna (Freiwillige Feuerwehr Deutsch Thierau) wyposażona w konną sikawkę. Granica z Polską przebiega bezpośrednio wzdłuż południowego skraju wsi, dlatego większość znalazła się po stronie rosyjskiej.


 

tabliczka z Deutsch Thierau W lutym-marcu 1945 r. większość dotychczasowych mieszkańców uciekła przez Zalew Wiślany przed postępującym frontem. Wszystkie trzy miejscowości zostały zdobyte przez Armię Czerwoną w marcu 1945 r. Ciekawostką jest fakt, że w walce o Deutsch Thierau w dniu 16.03.1945 r. poległ lejtnant Iwan Ładuszkin dowódca kompanii czołgów T-34 z 2 samodzielnej brygady pancernej gwardii. Wyróżniony tytułem Bohatera Związku Radzieckiego, pierwotnie pochowany w Jachowie, a obecnie spoczywa na Cmentarzu Żołnierzy Armii Radzieckiej w Braniewie. Od jego nazwiska nazwano miasto Ludwigsort w obecnym obwodzie kaliningradzkim.

1990. Stan kościoła w Deutsch Thierau- Iwancowo1990. Stan kościoła w Deutsch Thierau- Iwancowo1990. Dawny cmentarz w Deutsch Thierau- Iwancowo W dniu 17.03.1945 r. pododdziały 5. gwardyjskiej Armii Pancernej przebiły się przez rozbite szeregi 14. dywizji Wehrmachtu i dotarły w pobliże Wermten. W dniu 18.03.1945 r. wieś została zbombardowana przez 8 bombowców Pe-2 z 276 dywizji niszcząc skupisko samochodów i budynek. Tego samego dnia pojawiły się szturmowe Ił-2 z 182 dywizji, a jeden został trafiony i lądował przymusowo. Doszło też do walki powietrznej z Luftwaffe. Grupa 4 Ił-2 z 277 dywizji pod osłoną 2 Ła-5 z 129 dywizji podczas szturmowania artylerii w rejonie Wermten została zaatakowana przez 4 FW-190 i 2 Bf-109 z 51 pułku myśliwskiego Mölders. Atak został odparty ogniem strzelców pokładowych i myśliwców osłony, ale 2 Ił-2 zostały uszkodzone przez niemieckie myśliwce. W dniu 19.03.1945 r. Wermten, gdzie stacjonowała niemiecka artyleria przeciwlotnicza ponownie było celem szturmowców z 277 dywizji. W rejonie wsi flak zestrzelił 2 Ił-2 a trzeci rozbił się podczas lądowania w Ornecie.

Wermten zostało zdobyte w dniu 20.03.1945 r. przez sowiecką 169 dywizję strzelecką. Po wojnie na terenie wsi pochowanych było 7 sowieckich żołnierzy, których przeniesiono na Cmentarz w Braniewie. Bilshöfen zostało zdobyte w dniu 18.03.1945 r. przez 174 i 62 dywizje strzelców ze składu 44 korpusu sowieckiego.

Fragment sowieckiej mapy topograficznej z 1959 r. z zaznaczoną granicą przecinającą węzeł Heiligenbeil-Ost na „berlince” Po wojnie jak wspomniano granica przecięła te miejscowości a strefa graniczna przyczyniła się do ich wyludnienia i likwidacji. Nie mniej po polskiej stronie znalazło się: 40 % Wermten a granica przecięła główny obszar zabudowy, 30 % Deutsch Thierau i 20 % Bilshöfen, ale mimo, że miejscowości znalazły się po rosyjskiej stronie to po polskiej stronie znalazły się niektóre ważne obiekty. Co więcej być może liczono na ich odbudowę bowiem wszystkie otrzymały polskie nazwy. Na mocy Rozporządzeń Ministrów Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych: z dniem 12.11.1946 r. Deutsch Thierau otrzymała nazwę Tyrowo, z dniem 1.06.1948 r. Wermten otrzymało nazwę Wermity, a z dniem 1.10.1948 r. Bilshöfen otrzymał nazwę Bielsk. Nawet po stronie rosyjskiej Deutsch Thierau nazwano Iwancowo. Na marginesie, gdyby miejscowości przetrwały dzisiejsze największe przejście graniczne z Rosją Grzechotki nosiłoby nazwę Bielsk lub Tyrowo.

2021. Ruiny kościoła. Zdj. Muzeum w Mamonowie Niektóre z miejscowości podzielono niezgodnie z umową graniczną, a przesunięcia granicy dokonywano, m.in. biorąc pod uwagę obecność i usytuowanie kościołów na terenach przygranicznych miejscowości. Strona radziecka ze względów strategicznych chciała posiadać te obiekty na swoim terytorium, wykorzystując wieże budynków sakralnych jako punkty obserwacyjne. Tak było w Deutsch Thierau, gdy po delimitacji granicy kościół znalazł się po stronie rosyjskiej i podobnie do reszty zabudowy miejscowości został rozebrany, a siedlisko wsi stanowi obecnie teren zalesiony. Dawne miejscowości porośnięte są zróżnicowaną średnią i wysoką roślinnością ruderalną i samosiewami (krzewy, drzewa liściaste), która rozwinęła się na terenach dawnych zagród. W ich obrębie nadal znajdują się liczne pozostałości zabudowy, ale są to nieużytki, natomiast ich rozłogi są nadal eksploatowane rolniczo. Po powojennych grabieżach i rozbiórkach zabudowań stopniowo następowały procesy przyrodnicze tworząc z biegiem lat nieregularne drzewostany porastające przestrzenie zanikających dawnych miejscowości.


Źródła: Boetticher A. Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen. Heft II. Natangen. Königsberg 1892.; Guttzeit E.J. Grundbesitzverschiebungen im Kreis Heiligenbeil als Folge des Dreizehnjährigen Krieges. Marburg/Lahn 1968.; Guttzeit E.J. Natangen. Landschaft und Geschichte Gesammelte Beiträge. Marburg/Lahn 1977.; Rogge A. Die Kirche ehemaligen Amtes Balga. Königsberg 1868.; Rogge A. Der preussische Landberg, das älteste Romowe. Königsberg 1877.; Reicke R., Wichert E. Altpreußische Monatsschrift, Tom 4. Königsberg 1869.; Guddat W. Die Entstehung und Entwicklung der privaten Grundherrschaften in den Ämtern Brandenburg und Balga (Ostpreußen). Marburg/Lahn 1975.; Wagner W.D. Die Güter des Kreises Heiligenbeil in Ostpreußen. Leer 2005.; Majewska A. Przekształcenia krajobrazu w miejscowościach dawnych Prus Wschodnich po delimitacji granicy polsko-rosyjskiej. Studia Polityczne 2020, tom 48, nr 2. Łódź 2020.; Harnoch A. Chronik und Statiltik der evangelischen Kirchen Pr. Ost- und Westpreussen. Neidenburg 1890.;

ostpreussen.net   ahnen-forscher.com   swinokotleta.livejournal.com fotopolska.pl

.