HERB PIENIĘŻNA

Trzy herby Pieniężna w wersjach opracowanych w 1896 r., w 1916 r. oraz herb współczesny z „Herbarza miasta polskich” z 1994 r. Który jest prawidłowy? Drugie co do wielkości miasto w powiecie braniewskim Pieniężno posiada herb, którego pierwowzór podobnie jak ma to miejsce w większości miast warmińskich wywodzi się od średniowiecznej pieczęci miejskiej wykonanej prawdopodobnie tuż po lokacji miasta, która miała miejsce w 1312 r. Niemniej do napisania artykułu skłoniły autora różne wizerunki tego znaku miejskiego, które można znaleźć w źródłach pisanych i przestrzeni publicznej. Powstaje więc pytanie, dlaczego współczesny herb Pieniężna mimo tych samych elementów, zasadniczo różni się od herbu przedwojennego Mehlsack albo najstarszej pieczęci miasta z XV wieku?

herb Pieniężna zaprezentowany w 1916 r. przez warmińskiego historyka ks. Eugena Brachvogela jest nawiązaniem do najstarszego znanego odcisku pieczęci miasta ze średniowiecza. W wersji kolorowej i czarno białej.  Gdy na Warmii zakładano miasta, tylko niektóre z nich od swoich założycieli otrzymywały herby i tak było z kapitulnym Pieniężnem. W dziejach wielu miast, w tym również Pieniężna, istniał bliski związek rysunków zamieszczanych na pieczęciach z rysunkami herbowymi. Herb Pieniężna został zapewne nadany przez założycieli miasta, tj. przez kapitułę warmińską, jednak nie zachowały się żadne potwierdzające to dokumenty. Za to można przyjąć, że wraz z lokacją miasta nastąpiło ustalenie wzoru pieczęci miejskiej przez suwerena, czyli kapitułę warmińską. Tak więc rysunek pieczęci stał się zarazem herbem miasta.

Oficjalny herb Pieniężna opublikowany na stronie Urzędu Gminy Pieniężno Co oznaczają symbole w herbie Pieniężna niezależnie od ich układu? Niezależnie od wersji, w herbie znajdujemy skrzyżowane miecz i klucz oraz 3 worki mąki. Wspólne przedstawienie postaci Świętych Piotra i Pawła jest mocno ugruntowane w tradycji i sztuce chrześcijańskiej. W heraldyce często ma miejsce połączenie atrybutów tych dwóch apostołów w jednym polu tarczy herbowej. Skrzyżowany klucz - atrybut św. Piotra z mieczem przywołującym św. Pawła - tworzą herb Pieniężna. Złoty klucz w środku niebieskiej tarczy herbowej krzyżuje się z białym mieczem ze złotą rękojeścią i skierowanym ku górze ostrzem. Pomiędzy kluczem i mieczem znajdują się ponadto trzy białe worki z mąką. Przedstawione w herbie atrybuty apostołów w logiczny sposób nawiązują do patronów miejscowego kościoła parafialnego. Już w 1312 r. postanowiono wybudować kościół a w 1350 r. na miejscu dotychczas drewnianego kościoła przy zamku wzniesiono murowany kościół parafialny pod wezwaniem św. Piotra i Pawła. Według niektórych badaczy atrybuty świętych w herbie Pieniężna są również nawiązaniem do godła kapituły warmińskiej.

Herb nawiązujący do opracowanego w 1916 r. przez ks. Brachvogela o dość nietypowej tarczy oraz datą lokacji Pieniężna. Pochodzenie rysunku nieznane.  Czy symbole religijne w herbie mogą dziwić? Nie, wszak cała Warmia była biskupia, a Pieniężno i całe komornictwo należało do kapituły warmińskiej. Tak więc, symbolika pieniężeńskiego herbu poprzez dwa główne atrybuty – miecz i klucz - ma na pewno związek z patronami tutejszej parafii św. Piotrem i Pawłem, a worki mąki można powiązać z niemiecką nazwą miasta i dużym młynem należącym do kapituły warmińskiej, który znajdował się na Wałszy poniżej skarpy i zamku kapitulnego. Natomiast między bajki można włożyć legendę o Szwedach i rozsypanej mące. Oprócz tego, że nazwa Mehlsack powstała znacznie wcześniej, bo już w XIV w., a najazd szwedzki miał miejsce w XVII w., to znany jest tylko jeden przypadek w historii Pieniężna, gdy miasto obroniło się przed atakiem. Było to w 1466 r. podczas wojny trzynastoletniej, gdy Polacy pod wodzą czeskiego zaciężnego Jana Skalskiego obronili Pieniężno przed atakiem krzyżaków.

Pieczęć Pieniężna z aktu erekcyjnego Związku Pruskiego z 1440 r. jest to najstarszy znany odcisk pieczęci miasta i zawarty na niej wizerunek jest zbliżony do przedwojennego herbu Mehlsack. Zdjęcie z pracy Marcin Hlebionek. „Miasta na pieczęci. Wokół wizualności pieczęci miejskich terenu Prus. Zapiski Historyczne- tom LXXXIV. Toruń 2019”. Ilustracja nie jest użyta do celów komercyjnych a wyłącznie do celów edukacyjnych i badawczych.  Pierwowzorem herbu jest najstarsza pieczęć pochodząca jeszcze z XIV w., która ma dwa worki u dołu i u góry wyobrażone i zwrócone w przeciwne strony a w otoku napis + S’CIVITATIS MELSAC. Pieczęć miała średnicę 32 mm. Najstarszy znany odcisk z 1440 r. znajduje się na akcie erekcyjnym Związku Pruskiego. Związek założono w dniu 21.02.1440 r. i skupiał szlachtę oraz miasta Prus, które stowarzyszyły się przeciw władzy Zakonu Krzyżackiego. Pieniężno przystąpiło do Związku Pruskiego podczas zjazdu w Elblągu w dniu 5.05.1440 r., gdzie wraz z Ornetą, Lidzbarkiem Warm., Reszlem, Dobrym Miastem, Barczewem, Jezioranami, Bisztynkiem, Olsztynem i Fromborkiem opieczętowano akt akcesyjny. Jakie znaczenie miał akt opieczętowania? Wymóg opieczętowania aktu pieczęcią ma swoje uzasadnienie w prawie chełmińskim i można go było dokonać tylko pieczęcią posiadaną za zgodą suwerena, czyli kapituły warmińskiej. Użycie pieczęci gwarantowało, że dokumentu nie będzie można zakwestionować, zaś wycofanie się z postanowień opieczętowanego dokumentu groziło utratą honoru.

Zachowały się dwie kopie tego dokumentu, z czego na tej w Archiwum w Toruniu odcisk pieczęci Pieniężna jest w stanie dobrym. W gorszym stanie jest odcisk w Archiwum w Gdańsku. Odcisk wykonano w zielonym wosku i ma 30 mm średnicy. Legenda wykonana majuskułą gotycką z domieszką liter uncjalnych, ujęta została w dwie linie kropek. W polu pieczęci są przekrzyżowane miecz, sztychem ku dołowi oraz klucz w pas piórem ku górze w lewo. Pomiędzy nimi dwa worki w skos a tło skośnie szachowane. Pieczęć musiała zostać zniszczona w trakcie jednej z wojen, podczas których miasto było wielokrotnie niszczone (wojna trzynastoletnia 1454-1466, wojna popia 1478-1479 i pruska 1520-1521) i prawdopodobnie dlatego Pieniężno wykonało w pierwszej połowie XVI w. kolejną pieczęć.

Druga pieczęć pochodząca prawdopodobnie z XVI w. ma już trzy worki umieszczone w trzech kątach między mieczem i kluczem a zwrócone do środka. Pieczęć miała napis SIGILLVM MELSACCNSIS i również miała średnicę 32 mm. Ta pieczęć pozostała w użyciu do 1772 r., czyli I rozbioru Polski. Pieczęć taka miała znajdować się m.in. na dokumencie z 1703 r. w archiwum katedralnym we Fromborku.

Współczesny badacz pieczęci Marcin Hlebionek opisał odcisk pieczęci z 1440 r. następująco: pieczęć Pieniężna (Mehlsack), na której wyobrażono przekrzyżowane miecz i klucz, pomiędzy którymi wyobrażono worki z mąką. Te ostatnie zdają się wskazywać na mówiący charakter pieczęci, nawiązujący do niemieckiej nazwy miejscowości, ale motyw umieszczony centralnie, czyli klucz i miecz – atrybuty Piotra i Pawła, patronów miejscowej świątyni - pozwalałyby zaliczyć pieczęć do typu hagiograficznego. Co więcej, jeżeli dla analizy układu głównych elementów wyobrażenia napieczętnego, tj. miecza i klucza, za punkt odniesienia przyjmiemy krzyżyk inicjalny legendy – zazwyczaj wskazujący górę pieczęci – to okaże się, że tworzą one znak krzyża. Jeśli byłoby to rozwiązanie celowe, to pieczęć równie dobrze można byłoby uznać za typ symboliczny. Jednak, jeżeli nazwa miasta była pochodną, czy inaczej odzwierciedleniem aktywności gospodarczej mieszczan (bądź jednej z jej sfer), często przecież w małych miastach związanej z przetwórstwem płodów rolnych, to i owe wyobrażenia odnieść należy do tego kręgu działalności miejskiej społeczności. Na marginesie, oprócz dużego kapitulnego młyna nad Wałszą, również zamek był miejscem składowania zapasów zboża przez kapitułę na czas wojny.

herb z okładki książki „Kronika Pieniężna” wydanej w Niemczech w 1955 r. nawiązujący do najstarszej pieczęci z XIV w.  Podsumowując, w pieczęci Pieniężna dominuje wyobrażenie przekrzyżowanych klucza i miecza, między którymi umieszczono wyobrażenia worków. Miecz i klucz są to atrybuty św. Piotra i Pawła, patronów miejscowej świątyni. Ukazanie świętego patrona, czy to „portretowe”, czy za pomocą atrybutów, jak w przypadku Pieniężna - wskazuje na związki między świętymi a społecznością miejską. Ta druga darzy ich szczególnym kultem, zaś ci pierwsi otaczają ludność ochroną, ale też w szczególny sposób wypraszają dla niej łaski u Boga.

Pieczęcie Pieniężna podlegały często interpretacji, której dokonywali heraldycy i historycy, przy czym mogły zdarzyć się pomyłki, które wynikały ze skromności materiału źródłowego. Dlatego na podstawie przykładowo jednego niekompletnego odcisku pieczęci dokonywano oceny, która często rzutowała na wiele lat i oceny kolejnych badaczy. W XIX i na początku XX w. w licznych modnych wówczas opracowaniach heraldycznych znalazły się też pieczęć i herb Pieniężna.

Odrys pieczęci zaprezentowanej przez Friedricha Augusta Voßberga w 1843 r. Nie jest to pierwsza średniowieczna pieczęć a kolejna pochodząca z XVI w. o czym świadczy nie kompletny napis S’ CIVITATIS M … IS, czyli MELSACCENSIS. Ten błędny odrys został później wielokrotnie powielony w innych pracach i zapewne był podstawą do opracowania współczesnego herbu Pieniężna.  W 1843 r. ukazała się książka niemieckiego numizmatyka Friedricha Augusta Voßberga (1800-1870) pt. Geschichte der preussischen Münzen und Siegel von frühester Zeit bis zum Ende der Herrschaft des Deutschen Ordens, czyli o historii monet i pieczęci pruskich od czasów najdawniejszych do schyłku zakonu krzyżackiego, w której autor zamieścił odrys pieczęci Pieniężna, jednak błędnie datując ją na 1312 r. a przede wszystkim powołując się na pierwszą pieczęć znaną z 1440 r. Tymczasem na zamieszczonym rysunku umieścił 3 worki z mąką zwrócone kołnierzem do zewnątrz a miecz zwrócony jest sztychem do góry, podobnie jak na współczesnej wersji herbu. Jest to widok niezgodny z tym na akcie erekcyjnym Związku Pruskiego. Wydaje się, że badacz posłużył się niekompletnym odciskiem prawdopodobnie późniejszej pieczęci z XVI w. Świadczą o tym 3 worki oraz napis pochodzący z późniejszej pieczęci, zaś konsekwencją błędnej interpretacji jest też przedstawiony nieprawidłowy rysunek pieczęci.

Herb Pieniężna zamieszczony w pracy z 1885 r. w Herbarzu Miejskim Siebmachera. Mimo innej tarczy herbowej jest to powielenie wcześniejszego wizerunku zamieszczonego w pieczęci przez Voßberga w 1843 r. Co ciekawe zamieszczona tarcza herbowa nawiązuje do renesansowego rozwinięcia poźnośredniowiecznej tarczy turniejowej, popularnej w heraldyce krajów niemieckich. Z kolei w 1885 r. ukazał się J. Siebmacher's großes und allgemeines Wappenbuch, czyli Herbarz Miejski Siebmachera, który oprócz krótkiego opisu tradycji heraldycznej Pieniężna przedstawiał wizerunek herbu. Autor opisał herb następująco - według starej pieczęci z 1312 r. znajduje się tam częściowo mówiący herb, czyli miecz i klucz, skrzyżowane ukośnie, a w tak utworzonych trzech kątach (dolny wypełniony jest rękojeścią miecza i piórem klucza) trzy worki mąki z kołnierzami skierowanymi na zewnątrz. Dla autora kolory i znaczenie miecza i klucza pozostały nieznane, stąd wniosek, że nie rozpoznał on religijnych atrybutów w herbie. Tu trzeba zaznaczyć, że herb w publikacji jest odzwierciedleniem nieprawidłowego rysunku pieczęci z wcześniejszej pracy Voßberga.

Herb Pieniężna zamieszczony w książce Carla Beckherrn „Herby miasta starych Prus” z 1892 r. Podobnie jak wcześniejsze zamieszczono tu herb z pieczęci przez Voßberga w 1843 r. a jedyną różnicą jest tarcza herbowa tzw. gotycka spotykana już w XIII w.  Kolejną publikacją traktującą o herbach była książka Carla Beckherrn (1831-1899) Die Wappen der Städte Alt-Preussens z 1892 r., czyli o herbach miast starych Prus, który zamieścił krótką historię miasta: „Zamek i miasto warmińskiej kapituły katedralnej, pierwotnie staropruska miejscowość Malcekuke. Prawa miejskie zostały nadane w 1312 r. przez starostę Heinricha; zamek prawdopodobnie istniał wcześniej”. Autor scharakteryzował symbole w herbie Pieniężna następująco: W pieczęci z 1440 r. miecz i klucz są skrzyżowane ukośnie, w górnym rogu i po obu stronach worki z mąką, z zawiązanym końcem skierowanym na zewnątrz. Ponieważ autor nie znał pochodzenia wszystkich elementów herbu ocenił następująco: „Zamiar przekształcenia herbu w mówiący jest w rzeczywistości błędny, ponieważ oryginalna forma nazwy nie ma nic wspólnego z workiem na mąkę”. Jak wiadomo nie wyczerpuje to całości charakterystyki poszczególnych elementów, gdyż autor nie odniósł się do symboliki – miecza i klucza a zamieszczony herb mimo innej tarczy jest powieleniem nieprawidłowego rysunku Voßberga.

Herb Pieniężna zamieszczony w pracy wybitnego niemieckiego heraldyka prof. Otto Huppa w 1894 r., który na podstawie pieczęci z XVI w. stworzył projekt herbu miasta. Przez dziesiątki lat to właśnie ten wizerunek herbu był uznawany za obowiązujący. Strona z pracy prof. Huppa z herbem Pieniężna. Po raz pierwszy herb Pieniężna zamieszczono na obowiązującej do dziś tarczy herbowej typu hiszpańskiego. Największy wpływ na wygląd herbu Pieniężna miała praca uznanego niemieckiego heraldyka prof. Otto Huppa (1859-1949) autora kilku tysięcy herbów. W 1896 r. opublikował pracę pt. Die Wappen und Siegel der deutschen Städte, Flecken und Dörfer. Bd. 1., Königreich Preussen przedstawiającą herby i pieczęcie miast i wsi niemieckich w Królestwie Prus. Autor opisał pieczęć Pieniężna z XVI w. i na jej podstawie wykonał barwny rysunek herbu Pieniężna przedstawiający srebrny miecz ze złotą rękojeścią skierowany sztychem w dół skrzyżowany ukośnie ze złotym kluczem zwróconym piórem do góry, po bokach i u dołu umieścił 3 białe worki zwrócone kołnierzem do wewnątrz. Przez dekady był to obowiązujący herb miasta Mehlsack a po wojnie Pieniężna. Nie mniej ta wersja również wynika ze zdaje się nieprawidłowej interpretacji jednego znanego autorowi odcisku pieczęci. W opisie autor dziękuje sędziemu krajowemu Engel za odlew pieczęci z XIV w. Chodzi o Bernharda Engela (1818-1885), autora książki Die mittelalterlichen Siegel des Thorner Rathsarchiv, czyli o starych pieczęciach w archiwum rady miejskiej w Toruniu, wydanej w 1894 r. Niestety autor nie zamieścił w niej wizerunku pieczęci Pieniężna, choć powołał się na pieczęć z 1440 r. z archiwum w Toruniu, ale odesłał do pracy Voßberga gdzie znajduje się niewłaściwy odrys. Prawidłowo powinien wyglądać tak, że pionowo ułożony miecz jest przecięty kluczem leżącym poprzecznie w lewo, a w prawym i lewym górnym rogu jest tylko po jednym woreczku z kołnierzem wywiniętym na zewnątrz. Według Huppa dokładnie temu opisowi odpowiada pieczęć z XVI w. z napisem +SIGILLVM CIVITATIS MEL... CCENSIS. Dlaczego więc znając odciski pieczęci, stworzył herb z ukośnie przecinającymi się atrybutami?

Początek XX w. to ogromne zainteresowanie heraldyką w Niemczech i Europie, co przejawiało się licznymi pracami wydawanymi w formie książek i albumów kolekcjonerskich. Przy tej okazji różne firmy reklamowały swoje produkty popularyzując herby miejskie. Dzięki temu dziś możemy podziwiać różne wizualizacje herbu Pieniężna…

Herb Pieniężna z albumu wydanego przez wydawnictwo A. Weller’s Verlag z Kahla. Pozycja była publikowana w latach 1900-1920.  W latach 1900-1920 ukazała się seria znaczków wydana przez niemieckie wydawnictwo A. Weller’s Verlag z Kahla. Łącznie w 5 seriach ukazało się ponad 8500 herbów szlacheckich, miejskich, biskupich, regionalnych, itd. Samych herbów miast wydano 1225, a wśród nich ukazał się herb Pieniężna pod nr 857. Herb na niebieskim tle przedstawiał skrzyżowane miecz sztychem w dół i klucz piórem ku górze oraz 3 worki z kołnierzami do wewnątrz, czyli był odwzorowanie herbu Huppa z 1896 r.

Herb Pieniężna z albumu firmy Kaffe HAG ukazał się w ok. 1925 r. i był kopią herbu z publikacji prof. Huppa z 1894 r. Poszczególne wersje różnią się inicjałami autora, gdyż na starszej są litery O H – Otto Hupp.Herb Pieniężna z albumu firmy Kaffe HAG ukazał się w ok. 1925 r. i był kopią herbu z publikacji prof. Huppa z 1894 r. Poszczególne wersje różnią się inicjałami autora, gdyż na starszej są litery O H – Otto Hupp.Strona z albumu firmy Kaffe HAG z herbem Pieniężna, który ukazał się w ok. 1925 r. i był kopią herbu z publikacji prof. Huppa z 1896 r. Jednym z takich „produktów” były znaczki reklamowe wydawane przez firmę kawową Kaffee HAG, która promowała swój produkt dodając do opakowań kawy wizerunki herbów wraz z opisami. Kolekcja herbów miast niemieckich wydawana była w dwóch seriach publikowanych w latach 1913-1918 oraz 1926-1938, w których ukazało się łącznie 3300 wizerunków herbów autorstwa wspomnianego już prof. Otto Huppa. Znaczki były dołączane do opakowań kawy i zbierane w specjalnych albumach, co przyczyniło się do popularyzacji heraldyki w Niemczech. Herb Pieniężna ukazał się w ok. 1925 r. i był kopią herbu z publikacji z 1896 r. Poszczególne wersje różnią się inicjałami autora, gdyż na starszej są litery O H, a na nowszych publikacjach już bez inicjałów.

Herb Pieniężna na stronie albumu firmy papierosowej Cigarettenfabrik Garbaty Pankow-Berlin reklamującej papierosy Kur MarkHerb Pieniężna z wydanej w 1929 r. przez firmę papierosową Cigarettenfabrik Garbaty Pankow-Berlin reklamującą papierosy Kur Mark. Atrybuty w herbie mają układ nawiązujący do interpretacji Vossberga z 1843 r. i jest zbliżony ze współczesnym wizerunkiem herbu miasta. Herb Pieniężna z wydanej w 1929 r. przez firmę papierosową Cigarettenfabrik Garbaty Pankow-Berlin reklamującą papierosy Kur Mark. Atrybuty w herbie mają układ nawiązujący do interpretacji Vossberga z 1843 r. i jest zbliżony ze współczesnym wizerunkiem herbu miasta.  W 1929 r. firma papierosowa Cigarettenfabrik Garbaty Pankow-Berlin reklamując papierosy Kur Mark wydała album Wappen-Schau w którym wklejano herby miast dołączone do paczek papierosów. Wydano 992 znaczki i 57 kart do ich wklejania. Herb Pieniężna ukazał się w serii 1 pod nr 21. Odbiegał od przedwojennego wizerunku herbu, gdyż atrybuty miały inny układ nawiązujący do interpretacji Voßberga. Miecz zwrócony był sztychem do góry a klucz piórem w dół. W zasadzie poza wyglądem detali, jest identyczny ze współczesnym wizerunkiem herbu miasta.

Herb Pieniężna na wydanej w 1937 r. mapie Heimatkarte von Ostpreußen. Herb mimo odmiennej tarczy, jest powieleniem herbu prof. Huppa z 1896 r. mapa z Prus Wschodnich będąca wznowionym w 1980 r. wydaniem wcześniejszego wydawnictwa z 1937 r. Herb Pieniężna u dołu mapy, trzeci z lewej strony.  W 1937 r. ukazała się Heimatkarte von Ostpreussen, czyli mapa Prus Wschodnich i Wolnego Miasta Gdańska, na której zamieszczono 85 herbów miast pruskich, w tym herb Pieniężna nawiązujący do tego stworzonego przez prof. Huppa. W 1980 r. ukazało się wznowienie mapy z zaznaczoną granicą Polski z ZSRR. Arkusz miał wymiary 153 x 78,5 cm, a po złożeniu 19,5 x 29,5 cm. Zwraca uwagę jasnobłękitna barwa tarczy herbowej.  

herb Pieniężna zaprezentowany w 1916 r. przez warmińskiego historyka ks. Eugena Brachvogela jest nawiązaniem do najstarszego znanego odcisku pieczęci miasta ze średniowiecza. W wersji kolorowej i czarno białej.  Pracą, która wpłynęła na wygląd przedwojennego herbu było opracowanie warmińskiego historyka księdza Eugena Brachvogela (1882-1942), członka Warmińskiego Towarzystwa Historycznego, który w 1916 r. opublikował pracę pt. Die Wappen der ermländischen Städte, czyli herby miast warmińskich. Autor poddał gruntownej analizie pieczęcie i herby 12 miast na Warmii, a jego poglądy na heraldykę miejską tego regionu w wielu przypadkach są obowiązujące do dziś. Odnośnie Pieniężna przede wszystkim Brachvogel przytoczył opis dwóch pieczęci z XIV i XVI w. podane przez prof. Huppa i powołując się na nieznane wcześniej odciski pieczęci Pieniężna z 1595, 1597 i 1599 r. stwierdził, że miecz pionowo ustawiony jest skrzyżowany z kluczem leżącym poprzecznie w lewo. W kątach, z wyjątkiem zbyt wąskiego kąta między rękojeścią miecza a piórem klucza, worki z mąką zwrócone są kołnierzami do wewnątrz.

herby miejskie miast warmińskich z pracy Eugena Brachvogela z 1916 r. Oprócz herbu Pieniężna w opracowaniu nawiązującym do układu atrybutów z najstarszej pieczęci, zwraca uwagę przywrócony niedawno herb Braniewa z 1748 r. nadany przez króla Polski Augusta III Sasa.  Napis w pieczęci SIGILLVM. MEHLSACK zaczyna się od sigillum -pieczęć u dołu, od czubka miecza, podczas gdy nazwa miasta jest umieszczona naprzeciwko, zaczynając od rękojeści miecza. Staranne oznaczenie pozycji miecza w herbie pieczęci jest sprzeczne z pozycją wizerunku herbowego podanego przez prof. Huppa na podstawie znanej mu pieczęci, gdyż jego herb pokazuje miecz ukośnie w prawo, podczas gdy pieczęć miejska pokazuje miecz w pozycji pionowej a klucz poziomej. Pieczęć Huppa jest więc przedstawieniem odosobnionym, aczkolwiek paradoksalnie bardzo rozpowszechnionym. Przesunięcie początkowego znaku napisu na tej pieczęci w lewo od głowicy miecza nie jest znaczne. Druga pieczęć herbowa, występująca na dokumencie z 1726 r. z dokładnie tym samym wizerunkiem i tym samym napisem, ma początek napisu, zaznaczony mocniejszą gwiazdką, dokładnie nad rękojeścią skierowanego w dół miecza, który jest jednoznacznie umieszczony pionowo.

pieczęć magistratu Pieniężna z 1892 r. Zwraca uwagę napis w języku niemieckim, które pojawiły się zapewne po 1808 r. po tzw. reformie Steina. Zwraca uwagę nietypowy układ atrybutów. Pieczęć magistratu Pieniężna na kartach pocztowych z lat 1925-1926. Układ atrybutów w formie krzyża. Pieczęcie obowiązywały do 1945 r.  Zgodnie z opisem Eugena Brachvogla miasto miało w swojej pieczęci następujący herb: Miecz umieszczony pionowo sztychem w dół przecięty kluczem leżącym poprzecznie w lewo, w kątach u góry i dołu po prawej i u dołu po lewej worki z mąką z kołnierzem wywiniętym do wewnątrz. Co więcej, gdy Brachvogel formułował swoją teorię, czyli w 1916 r. ówczesna pieczęć miejska z niemieckim napisem MAGISTRAT. MEHLSACK wykorzystywała ten mówiący wizerunek herbu jako wizerunek pieczęci, choć zamienione były pozycjami miecz i klucz. Ponieważ w 1916 r. nie było nowego oficjalnego wzoru herbu miasta, Brachvogel stwierdził, że należy użyć herbu opisanego powyżej i używanego na starych pieczęciach.

Pieczęć magistratu Pieniężna na kartach pocztowych z lat 1925-1926. Układ atrybutów w formie krzyża. Pieczęcie obowiązywały do 1945 r. Siegelmarke – tzw. zalepka pocztowa, której używano od ok. połowy XIX w. Tu zalepka Magistratu PieniężnaSiegelmarke – tzw. zalepka pocztowa, której używano od ok. połowy XIX w. Tu zalepka Magistratu Pieniężna Skąd wzięły się niemieckie napisy na pieczęciach Pieniężna? W wyniku I rozbioru Polski od 1772 r. Pieniężno znalazło się Królestwie Prus, ale zapewne początkowo pieczęć pozostała bez zmian. Dopiero po wprowadzeniu tzw. reformy miejskiej Steina w 1808 r. sporządzono nową pieczęć z herbem Pieniężna z napisem otokowym w języku niemieckim dużymi literami SIEGEL DES MAGISTRATS MEHLSACK (pieczęć magistratu Pieniężna). Przecinające się miecz i klucz tworzyły krzyż. Pieczęć obowiązywała na pewno w latach 1892-1916. Dwa słowa napisu, oddzielone gwiazdką powyżej i poniżej miecza, zaczynają się na czubku miecza i dzięki temu układowi nadają wizerunkowi pieczęci zupełnie inną pozycję niż stare pieczęcie. W latach 20. XX w. występuje pieczęć z napisem MAGISTRAT MEHLSACK i skrzyżowanymi atrybutami ukośnie. Od połowy XIX i do 1945 r. popularne były tzw. zalepki - Siegelmarke. Zalepka Pieniężna miała podobnie jak pieczęć napis MAGISTRAT MEHLSACK i skrzyżowane atrybuty w formie krzyża.

Medal srebrny z 1926 r. z obchodów 5. Bundes-Schiessen Mehlsack – chodziło zapewne o obchody krajowe strzelectwa, lub gildii strzeleckich. Herb w otoku liści dębu jest taki jak na pieczęci Magistratu Mehlsack z tego okresu, co wskazywałoby, że taki obowiązywał wówczas w mieście w formie krzyża, ale z mieczem w poprzek pionowego klucza.Lata 20/30. XX w. herb Pieniężna w okrągłym polu ze strony bildarchiv-ostpreussen.de 1984. Herb na ilustracji podpisanej Exlibris für Irmgard Stark, Turm in Mehlsack. Autor J. PichlerHerb Pieniężna opublikowany w Der redliche Ostpreuße, ein Kalenderbuch z 1977 r. via bildarchiv-ostpreussende Ławka, która znajduje się w Muzeum we Fromborku, przedstawiająca herby czterech miast dawnego powiatu Braunsberg, tj. od lewej: Braniewo, Orneta, Pieniężno i Frombork. Herb Pieniężna w wersji zaproponowanej przez ks. Eugena Brachvogel, co wskazuje, że ławkę wykonano po 1916 r. Autor zdjęcia Zofia Gałczyńska. Przedwojenna pocztówka z herbem z atrybutami w formie krzyża oraz z niepotykaną czerwoną tarczą herbową.  

Okładka wydanej w 1955 r. książki „Kronika Pieniężna” z czarno-białym herbem opracowanym w 1916 r. przez ks. BrachvogelaHerb wraz z opisem z publikacji wydanej w Niemczech w 1996 r. autorstwa E.J. Guttzeita pt. „Wschodniopruskie herby miejskie”.  Do tematyki herbu Pieniężna po wojnie powracali niemieccy i polscy historycy i heraldycy. Na okładce wydanej w Niemczech w 1955 r. książki Chronik von Mehlsack, czyli kronika Pieniężna - herb miasta jest taki jak opracowany przez Eugena Brachvogela, czyli miecz pionowo sztychem w dół z kluczem w poprzek. Ponadto warmiński historyk dr Adolf Poschmann (1885-1977) przedstawił historię początków miasta i opisał pochodzenie pieczęci i herbu. W 1996 r. w Hamburgu opublikowano pracę pt. Ostpreussische Städewappen - wschodniopruskie herby miejskie autorstwa znanego historyka z Heiligenbeil Emila Johannesa Guttzeit (1898-1984), w której wśród kilkudziesięciu herbów jest również herb Pieniężna w wersji prof. Huppa. Oprócz opisu herbu autor pokusił się o krótką charakterystykę historii miasta od założenia, a nawet podał liczbę mieszkańców w 1939 r.

Herb Pieniężna przedstawiony przez prof. Mariana Gumowskiego w 1939 r. w pracy „Pieczęcie i herby miast pomorskich”. Jeszcze przed wybuchem wojny polski badacz heraldyki prof. Marian Gumowski (1881-1974) w pracy Pieczęcie i herby miast pomorskich napisał, że Melzak „posiada duże sięgające jeszcze wieków średnich i dlatego obok skrzyżowanych miecza i klucza, ma w herbie jeszcze worki mąki”. Powołując się na ustalenia niemieckich heraldyków podał znane już informacje na temat pieczęci Pieniężna. W pracy umieścił czarno-biały herb w zasadzie odwzorowujący herb opracowany przez prof. Huppa zaś barwy podał następujące: białe worki, biały miecz ze złotą rękojeścią, złoty klucz i niebieskie tło.

Odrys pieczęci z XVI w. przedstawiony przez prof. Mariana Gumowskiego w książce „Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku” w 1960 r. Nie jest znany wzór pieczęci, na którym wzorował się autor być może uzupełnił rysunek zaprezentowany wcześniej przez Vossberga i wbrew tytułowi pracy pochodził z XVI w. Herb Pieniężna z publikacji Wacława Gumowskiego wydanej w 1960 r. pt. Herby miast polskich. Jest to interpretacja herbu prof. Huppa z 1894 r.  Ten sam autor w 1960 r. wydał książkę Najstarsze pieczęcie miast polskich z XIII i XIV wieku, w której zamieścił znane mu odcisk pieczęci Pieniężna, które to nazwał wsią, a dawniej miastem, bowiem wtedy Pieniężno nie miało praw miejskich „założone w r. 1312 przez kapitułę warmińską na prawie chełmińskim i osadzone zbiegami z Holandii”. Co ciekawe Gumowski opisał nieznaną pieczęć: „Ślad pieczęci o średnicy 50 mm, która w środku miała jakoby rozetę, znalazł się w archiwum toruńskim. Była to prawdopodobnie większa pieczęć radziecka i miała wyobrażenie nieco inne od następnej pieczęci Melsaku”. Podaną wyżej pieczęć badacz zdaje się zinterpretował mylnie, gdyż odcisk o takiej średnicy nie występuje w żadnych innych źródłach. Przy opisie kolejnej pieczęci napisał następująco: „S’CIVITATIS MELSACIS (32 mm). W polu klucz i miecz skrzyżowane, między nimi 3 worki mąki. - Pieczęć ta była przy dokumencie z 1440 r. w archiwum toruńskim, razem z innymi pieczęciami miast pruskich. Nosi ona miecz i klucz dlatego, że to godła kapituły warmińskiej. Worki zaś mąki odnoszą się do nazwy miasta (Mehl-sack) im wyglądem zdradza, że pochodzi z lat wnet po 1312 r.”. Niestety jest dużo przekłamań, gdyż na dokumencie Związku Pruskiego z 1440 r. jest wcześniejsza pieczęć średniowieczna z atrybutami w formie krzyża a autor opisał pieczęć późniejszą z XVI w. i chyba błędnie uzupełnił napis z nazwą miasta. Ten sam autor również w 1960 r. wydał pracę Herby miast polskich, gdzie umieścił odbiegającą od podanej przez siebie pieczęci barwną wersję herbu Pieniężna, układem będącą podobnym wizerunkiem do opublikowanego w 1896 r. przez prof. Huppa.

Herb Pieniężna w publikacji z 1961 r. pt. „Herby miast województwa olsztyńskiego”. Autor nieznany. herb Pieniężna z książki „Braniewo. Z dziejów miasta i powiatu” wydanej w 1973 r. Narysowany przez Barbarę Lis-Romańczuk, nawiązywał do wersji prof. Huppa.  Herb Pieniężna publikowany był też w regionalnych wydawnictwach, jak na przykład wydanej w Olsztynie pracy pt. Herby miast województwa olsztyńskiego z 1961 r. Podobnie w wydanej w 1973 r. książce Braniewo. Z dziejów miasta i powiatu autorzy tej cennej pracy zbiorowej przywołali opis znany z niemieckich opracowań przedwojennych: Miasto otrzymało herb przedstawiający skrzyżowane złoty miecz i srebrny klucz (symbol patronów kościoła parafialnego – św. Piotra i Pawła) na błękitnym tle, w przerwach między skrzyżowaniem, u dołu, oraz z lewej i prawej strony znajdowały się 3 srebrne wory z mąką – nawiązanie do niemieckiej nazwy miasta. Poza błędnym tj. odwrotnym opisaniem kolorów miecza i klucza, załączony załączony herb narysowany przez Barbarę Lis-Romańczuk nawiązał do wersji prof. Huppa.

 Herb Pieniężna z publikacji z „Miasta polskie w tysiącleciu” z 1965 r. pod redakcją Mateusza Siuchnińskiego. Zwraca uwagę nietypowa tarcza. Herb Pieniężna z publikacji „Herbarz miast polskich” z 1994 r. w zasadzie poza błękitną barwą tła jest identyczny jak współczesny herb Pieniężna.  W 1965 r. herb Pieniężna pojawił się w publikacji Miasta polskie w tysiącleciu pod redakcją Mateusza Siuchnińskiego (1911-1992). Ostatnimi opublikowanymi pracami, w których zamieszczono herb Pieniężna były Herbarz miast Polski z 1994 r. autorstwa Andrzeja Plewako i Józefa Wanaga (1921-1987) oraz Leksykon miast polskich wydany w 1998 r. przez Jerzego Kwiatka i Teofila Lijewskiego. Herb za wyjątkiem barwy tarczy jest taki sam jak obecnie obowiązujący.

Pocztówka z Pieniężnem z połowy 70. XX w. Herb w wersji prof. Otto Huppa. Tabliczka pamiątkowa „szlaku kopernikowskiego” z herbami Pieniężna, Braniewa, Fromborka i OrnetyHerb Pieniężna znajdujący się Sali obrad Rady Miasta Szczytnaszkolna tarcza Technikum Rolniczego w Pieniężnie – ze „starym” herbem miastaszkolna tarcza z Pieniężna ze „starym” herbem miastatabliczka z poprzednim herbem Pieniężna – pochodzenie nieznane

odznaka z lat 80. XX w. z herbem Pieniężna w wersji prof. HuppaTen tzw. witacz podobno był widoczny w Pieniężnie jeszcze kilkanaście lat temu. Zwraca uwagę historyczny układ miecza i klucza w formie krzyża.  Skąd zatem współczesny wizerunek herbu, wbrew tradycji miejskiej nawiązujący do zdaje się nieprawidłowych wizualizacji niemieckich heraldyków z XIX wieku? Przed wojną i wiele lat po wojnie w przestrzeni miejskiej dominował herb w wersji ukośnie skrzyżowanych atrybutów, ale z mieczem sztychem skierowanym w dół i kołnierzami worków zwróconymi do wewnątrz. Do co najmniej końca lat 80. XX w. występuje on też w powojennych publikacjach, na pocztówkach czy odznakach. Autor w momencie powstawania artykułu jeszcze nie ma wiedzy, kiedy nastąpiła zmiana herbu, ale na pewno w 2003 r., Rada przyjęła uchwałą Statut Gminy Pieniężno. Niestety załącznik nr 2 zawiera lakoniczny opis „Na tarczy o niebieskim tle umieszczony jest wizerunek przedstawiający klucz skrzyżowany z mieczem i trzy worki”, bez opisu ułożenia elementów, a nawet ścisłego określenia barw. Herb w tej wersji występuje również w Statucie Gminy Pieniężno przyjętym w 2019 r. Inna sprawa, że zamieszczony w statucie rysunek zawiera dwie tarcze w tym jedna z napisem Pieniężno, co jest niezgodne z zasadami heraldyki. Subiektywnym zdaniem autora przyjęty w 2003 i 2019 r. herb odbiega od tradycji heraldycznej Pieniężna.

Flaga ustalona w statucie Gminy Pieniężno z 2003 i 2019 r. Jest niezgodna z opisem zawartym w statucie i zasadami weksylologiiFlaga Pieniężna używana oficjalnie, jest prawidłowa pod względem zasad weksylologii, ale niezgodna ze statutem gminy Pieniężno Podobnie sytuacja przedstawia się sytuacja z barwami i flagą, gdyż barwy Gminy określają kolory wywodzące się z barw pól tarczy herbowej. Załącznik nr 3 do statutu Gminy określa, barwy Miasta, które składają się z trzech poziomych o jednakowej szerokości pasów: żółty, biały, niebieski z herbem na tle pasa białego. I nawet jest to zgodne z zasadami weksylologii, ale wzory flagi umieszczone w statutach z 2003 i 2019 r. odbiegają od tego opisu. Mamy więc do czynienia z sytuacją, że miasto używa flagi zgodnej z opisem, ale odbiegającej od przyjętego w załączniku do statutu wizerunku. Inna sprawa, że jeszcze w 1995 r. miasto samo zleciło wykonanie flagi w układzie biały-niebieski-żółty z herbem bez obrysu tarczy na środkowym tle niebieskim a już w 1996 r. obowiązywał obecny układ.  

Jedna z wersji współczesnego herbu wprowadzonego po 2003 r. Pocztówka z mapką gminy Pieniężno i współczesnym herbem Pieniężna.Pieczęć z obecnym herbem Pieniężna  Czy herb powinien nawiązywać do przedwojennych ustaleń naukowców i kto miał rację prof. Otto Hupp czy ks. Eugen Brachvogel? Zdaniem autora, mimo wielkich dokonań i dorobku w zakresie heraldyki Hupp opracował herb nieprawidłowo interpretując najstarszą pieczęć na podstawie w zasadzie jednego odcisku pieczęci z średniowiecza, albo z znanych tylko sobie powodów opracował herb odbiegający od najstarszych pieczęci. Jednak to jego herb z mieczem i kluczem skrzyżowanymi ukośnie przebił się do przestrzeni publicznej oraz licznych opracowań heraldycznych i historycznych. Z drugiej strony to Brachvogel poddał ocenie znacznie więcej materialnych dowodów, choćby dlatego, że pracował w archiwum archidiecezji we Fromborku, gdzie miał dostęp do licznych odcisków pieczęci i dokumentów. Jego więc ocena znaku miejskiego Pieniężna jest rzetelna a poza tym trafna, bo zgodna z najstarszymi znanymi odciskami pieczęci. Zdaniem autora herb Pieniężna powinien mieć pionowo ustawiony miecz sztychem w dół i przecinający go w poprzek klucz uzupełnione 3 workami mąki. To jednak powinni potwierdzić profesjonalni heraldycy a zatwierdzić Komisja Heraldyczna przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Herb Pieniężna opublikowany w Statucie Gminy Pieniężno z 2003 i 2019 r. Zwraca uwagę podwójna tarcza z herbem i nazwą miasta. Jest to wizerunek niezgodny z zasadami heraldyki. Pocztówka z zabytkami Pieniężna i współczesnym herbem. Magnes z herbem Pieniężna z i napisem z nazwą miasta Czy zatem zmianie powinien ulec obecny herb Pieniężna? Autor tego nie rozstrzygnie, ale cały przedstawiony powyżej materiał daje podstawę do przeanalizowania stanu obecnego. Herb zdaje się być niezgodny z tradycją historyczną Pieniężna. Wprowadzony statutem od co najmniej 2003 r. lakonicznie opisany i z wizerunkiem w załączniku, zapewne nie był opiniowany przez wspomnianą Komisję Heraldyczną a taki obowiązek spoczywa na organach władzy przy przyjęciu i każdej zmianie najważniejszego znaku miejskiego. 

Informacja: Opis zdjęć i ilustracji pojawia się po najechaniu kursorem myszy na miniaturkę obrazu. Są tam zawarte również informacje dotyczące źródeł, praw, licencji i pochodzenia, które udało się ustalić autorowi. Publikacja nie jest pracą komercyjną a prezentowane materiały służą wyłącznie do celów edukacyjnych i badawczych. 

Źródła: Beckherrn C. Die Wappen der Städte Alt-Preussens. Königsberg 1892.; Brachvogel E. Die Wappen der ermländischen Städte. ZGAE Nr. 19.Braunsberg 1916.; Gumowski M. Pieczęcie i herby miast pomorskich. RTN, R. 44. Toruń 1939.; Gumowski M. Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku. Toruń, Łódź 1960.; Gumowski M. Herby miast polskich. Warszawa 1960.; Guttzeit E.J. Ostpreussische Städewappen. Hamburg 1996.; Hlebionek M. Pieczęcie na dokumentach Związku Pruskiego. Akt erekcyjny i dokumenty akcesyjne. Toruń 2017.; Hlebionek M. Miasta na pieczęci. Wokół wizualności pieczęci miejskich terenu Prus. Zapiski Historyczne- tom LXXXIV. Toruń 2019.; Hupp O. Königreich Preussen. Wappen der Städte, Flecken und Dörfer. Reprint von 1896 und 1898. Frankfurt a. Main 1896.; J. Siebmacher's großes und allgemeines Wappenbuch: in einer neuen, vollständig geordneten u. reich verm. Aufl. mit heraldischen und historisch-genealogischen Erläuterungen (Band 1,4,2): Städtewappen. Nürnberg 1885.; Vossberg F.A. Geschichte der preussischen Münzen und Siegel von frühester Zeit bis zum Ende der Herrschaft des Deutschen Ordens. Berlin 1843.; Wakar A. red. Braniewo. Z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn 1973.; Chronik von Mehlsack. Leer 1955.; Piechocka-Kłos M. Święci i postacie biblijne w herbach miast w województwie warmińsko-mazurskim. Forum Teologiczne XVIII. Olsztyn 2017.; Plewako A., Wanag J. Herbarz miast Polski. Warszaw 1994.; Kwiatek J., Lijewski T. Leksykon miast polskich. Warszawa 1998.; Siuchniński M. red. Miasta polskie w tysiącleciu. Wrocław 1965.;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

.