1817-1848 i 1893-1912. FIZYLIERZY w BRANIEWIE

Jedną z najbardziej związanych z Braniewem formacji wojskowych był batalion fizylierów na przestrzeni lat występujący w formacjach pod różnymi nazwami, ale będący tą samą jednostką sił zbrojnych Prus, a później Niemiec. W latach 1817-1848 był to batalion fizylierów w składzie 3. Infanterie-Regiment (2. Ostpreussisches) od nazwiska dowódcyznanego jako Prinz Heinrich, a w latach 1893-1912 ten sam batalion fizylierów, ale w składzie Grenadier-Regiment König Fridrich Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr. 3. Tym samym historia zatoczyła koło.

    Braniewo zostało miastem garnizonowym w 1772 r. i od tego czasu w mieście stacjonowały różne jednostki armii pruskiej. Były to kolejno 53 pułk piechoty (53 Infanterie-Regiment)stacjonujący w latach 1773-1793 oraz 16 pułk piechoty (16 Infanterie-Regiment) w latach 1797-1806 i ponownie w okresie 1808-1815. W wyniku reformy armii pruskiej od 1808 r. 16 pułk zostaje przemianowany na 4 Wschodniopruski Pułk Piechoty (4. Ostpreussisches Infanterie Regiment). Ten ostatni oddział opuścił miasto w roku 1815.

     W 1817 r. (wg niektórych źródeł już w 1816 r.) w Braniewie pojawia się nowa jednostka, która na 30 lat miała związać się z miastem. Był to batalion fizylierów z 3 Pułku Piechoty (2 wschodniopruskiego) Księcia Henryka - 3. Infanterie-Regiment (2. Ostpreussisches) Prinz Heinrich. Nie był to ich pierwszy pobyt w Braniewie bowiem batalion fizylierów z ówczesnego 2. Ostpreussisches Infanterie-Regiment Prinz Heinrich stacjonował w mieście w 1808 r.

Pułk miał długą tradycję bowiem powstał w dniu 18.08.1685 r. i uczestniczył w wielu wojnach toczonych przez Prusy. Jednostka od 1713 r. stacjonowała stałe w Królewcu. Oddział wielokrotnie zmieniał nazwę, a ostatnią przed reformą armii pruskiej (1808 r.) był 11 Pułk Piechoty von Schöning (Infanterie-Regiment Nr.11) i pod taką nazwą wziął udział w wojnie francusko-pruskiej 1806-1807, w której batalion fizylierów stanowił załogę Gdańska.Do 1808 r. pułki pruskie występowały pod nazwiskiem swego szefa – właściciela, tak więc był nim od 1798 r. płk Ernst Sigismund von Schöning (późniejszy generał-major), a od dnia 8.03.1807 r. Prinz Heinrich von Preussen i dlatego pułk znany był pod tym imieniem. 

W dniu 7.09.1808 r. 11 pułk piechoty zostaje na krótko przemianowany na Ostpreussisches Infanterie-Regiment, a już od dnia 14.09.1808 r. występuje jako - 2. Ostpreussisches Infanterie-Regiment Prinz Heinrich. Przed przybyciem do Braniewa pułk uczestniczy w 1812 r. w wojnie Napoleona przeciw Rosji walcząc w Kurlandii, a następnie przeciwko Francji w tzw. wojnie wyzwoleńczej 1813-1814, podczas której przechodzi przez długi szlak bojowy. Dość wspomnieć, że żołnierze pułku za wojnę wyzwoleńczą otrzymują 158 Żelaznych Krzyży. Tuż przed przybyciem do Braniewa w latach 1815-1816 pułk stacjonował we Francji jako część sojuszniczych sił okupacyjnych po upadku Napoleona. W dniu 1.07.1816 r. pułk w ramach 3 Brygady okupacyjnych wojsk pruskich stacjonował w miejscowościach Longvy i Audun le Roman. Jeszcze w roku 1814 r. batalion fizylierów posiadał swój własny sztandar, ale w dniu 15.06.1815 r. 3 Pułk Piechoty i jego trzy bataliony (1, 2 i fizylierów) otrzymały nowe sztandary. W 1817 r. sztandar batalionu udekorowano wstęgą Medalu za kampanię 1813-1814 (Kriegsdenkmünze für 1813/14). 

Jednak w okresie lat 1817-1830 w braniewskim garnizonie następowała ciągła rotacja oddziałów i dlatego przemiennie wydzielono inny batalion na zastępstwo fizylierów, gdy zostają kilkukrotnie wysłani czasowo do Królewca. Był to II batalion muszkieterów z tego samego 3 Pułku Piechoty, który stacjonował w Braniewie w latach 1821-1823 i 1828-1830. Podczas obu pobytów dowódcą II batalionu był ppłk de la Chevallerie. Z kolei podczas nieobecności fizylierów z 3 pułku w latach 1819-21 oraz 1826-1828 zostają oni zastąpieni w Braniewie przez batalion fizylierów z 1 Pułku Piechoty (1. Infanterie Regiment), bardziej znanego pod obowiązującą od 1864 r. nazwą Grenadier Regiment Nr. 1 Kronprinz. Dowódcą tego batalionu podczas obu pobytów w Braniewie był mjr Rosenberg-Gruszczynski. Tak więc w rzeczywistości fizylierzy stali w Braniewie w latach 1817-1819, 1823-1826 i 1830-1848. 

Podczas pobytu w Braniewie od dnia 10.03.1823 r. pułk zmienia nazwę na 3 Infanterie-Regiment i pod taką nazwą będzie występować do końca pobytu w mieście. Oddział stacjonował w pomieszczeniach i budynkach wynajmowanych od mieszkańców oraz na przedmieściach. Fizylierzy ćwiczyli początkowo w szopach stojących na ul. Teichstrasse (obecnie Plac Grunwaldu), gdzie prawdopodobnie również większość z nich stacjonowała. Od około 1830 r. ćwiczenia odbywały się na placu ćwiczeń wytyczonym przy Stadtpark (obecny Plac Wolności). Batalion uczestniczył w różnych uroczystościach państwowych i rocznicach organizowanych przez władze i mieszkańców Braniewa. Przykładowo w dniu 18.08.1835 r. uroczyście obchodzono 150-lecie utworzenia pułku i z tej okazji sztandar batalionu fizylierów udekorowany został świecką wstęgą z napisem „utworzony 1685” (Säkular-Fahnenbänder „Errichtet 1685”). W dniu 9.09.1840 r. fizylierzy uczestniczyli w powitaniu króla Prus Fryderyka Wilhelma IV, który odwiedził miasto wraz z małżonką Elżbietą. Kadra oficerska szybko nawiązała zażyłe kontakty z najważniejszymi osobistościami miasta, gdyż wspólne spotkania odbywały się już od 1817 r., a od 1839 r. miały miejsce w Kasynie Cywilnym wybudowanym na dawnym Hospitalplatz. Tak długi okres pobytu w mieście powodował też, że mimo iż żołnierze stanowili zwartą, ale odrębną w społeczności miejskiej grupę, to jednak znaczna część z nich pozostawała po zakończeniu służby w Braniewie, kupując tu mieszkania, domy i podejmując pracę.  

  Braniewskim batalionem fizylierów dowodzili: mjr Drygalski w latach 1819-1828, mjr von Suchten w latach 1829-1839, mjr Cusserow w latach 1840-1845, zaś ostatnim dowódcą batalionu podczas pobytu w Braniewie był mjr Ludwig von Hoffmann (1796-1878), który dowodził w latach 1845-1848, a później w latach 1849-1854 zostanie dowódcą 3. Infanterie-Regiment. Batalion fizylierów opuszcza miasto w dniu 26.04.1848 r.  w związku z trwającą w całych Niemczech rewolucją, tzw. Wiosną Ludów i udaje się do Poznania w celu walki z powstaniem wielkopolskim. Przez kilka tygodni w mieście działa tylko straż obywatelska, a następnie pojawia się 1 Batalion Jegrów (Jäger-Bataillon Nr. 1), który będzie wizytówką miasta w latach 1848-1884. W 1848 r. w Braniewie z grupą towarzyszy przebywał polski działacz niepodległościowy Hipolit Maurycy Glazer, który w swoim pamiętniku pod datą 25.04.1848 r. opisał fizylierów następująco: „ dowiedzielim się, że jutro rano batalion piechoty tu konsystujący do Królewca wychodzi i żadne wojsko w Braunsbergu nie pozostanie. W tym batalionie, z tysiąca ludzi złożonym, zaledwie jest stu Niemców, reszta wojsko znad granicy polskiej, ci żołnierze mienią się Polakami, po polsku mówią i z nami szukają sposobności mówienia. Wczoraj przed gankiem, a raczej teraz wieczór, zebrało się kilku, żegnali nas i powiedzieli, że jak oni wyjdą, to mieszczanie, osobliwie niższa klasa, będą już bić się, burzyć i może co ważnego zrobią, bo teraz obecność wojska ich wstrzymywała. Ta powieść trochę nas zasmuciła, bo któż wie, czy ajenci ruscy dzisiaj nie myślą o nas, czy nie namówią prostych Prusaków do wyrządzenia nam jakiej krzywdy, żeby ściągnąć nienawiść naszego kraju i zanieść niezgodę między Polakami a Prusakami? Bóg wie.(…) Wojsko zniechęcone, że stoi na stopie wojennej, a dostaje racje jakby w pokoju i do niczego w kraju wdać się nie może. Żołnierz prawie bezkarny, zaledwie prostym przyłożeniem ręki do głowy w przechodzie oficerowi uszanowanie oddaje, a ten mu tak samo odpowiada”. Opis ten rzuca światło na stan personalny i dyscyplinę w batalionie.

      Umundurowanie batalionu fizylierów było typowe dla ówczesnej piechoty i stanowiły je białe, a później szare spodnie oraz granatowe kurtki, ale wyróżnikiem pułku były szkarłatne naramienniki z żółtym numerem pułku i ceglasto czerwone mankiety i kołnierzyki z białymi patkami. Nakryciem głowy było typowe wysokie czako. Uzbrojeniem były karabiny model 1809 (Neupreussisches Gewehr Model 1809), które następnie zmodyfikowano poprzez wymianę zamka skałkowego na zamek kapiszonowy do wariantu 1809/1839. Była to broń wzorowana na doskonałych karabinach francuskich AXN 1777 i po pewnych udoskonaleniach przyjęta na uzbrojenie armii pruskiej. Karabin miał kaliber 18,57 mm, ważył 4 kg i mierzył 1,43 m, do broni stosowano bagnety trójsieczne. Zmiany nastąpiły około połowy XIX w., gdy do armii pruskiej wprowadzono nowe nakrycie tzw. pikielhauby model 1842 oraz doskonałe karabiny odtylcowe Dreyse M/1841, które jednak trafią na wyposażenie pułku dopiero w 1858 r. 

     Faktycznym dowódcą pułku był oficer w stopniu oberst (pułkownik) i tych podczas stacjonowania pododdziałów pułku w Braniewie było kilku. Od 1816 r. oberst Friedrich von der Gröben, od 1827 r. oberst August von Sommerfeld, od 1829 r. oberst Karl August von Esebeck, od 1835 r. oberst baron Karl Rolla du Rosey, od 1840 r. oberst Karl Ludwig Trützschler v. Falkenstein i od 1846 r. oberst Karl von Fuchs.  Po opuszczeniu Braniewa w latach 1848-1889 pododdziały 3 pułku stacjonują m.in. w Królewcu, Bartoszycach, Gumbinnen (Gusiew), Insterburgu (Czerniachowsk), czy Giżycku. Pułk ponownie otrzymuje nową nazwę bowiem w latach 1860-1889 – występuje pod nazwą 2. Ostpreussisches Granadier–Regiment Nr.3. W składzie 1 Dywizji Piechoty z I Korpusu Armijnego bierze też udział w dwóch zwycięskich dla Prus wojnach, tj. z Austrią w 1866 r. i z Francją w latach 1870-1871.Za tę wojnę żołnierze otrzymują 269 Żelaznych Krzyży, a pułk traci 981 ludzi. W dniu swoich 30-tych urodzin 27.01.1889 r. cesarz Wilhelm II Hohenzollern nadaje pułkowi nową nazwę i nowego patrona - króla Fryderyka Wilhelma I (1713-1740). Odtąd pułk nosi nazwę Grenadier-Regiment König Fridrich Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr. 3. Również od 1889 r. na stałe ponownie wraca do garnizonu Królewiec. Pułk jak poprzednio miał szefa patrona, a w latach 1859-1895 był nim Erzherzog Albrecht von Österreich. 

    W październiku 1893 r. do Braniewa po kilku latach przerwy wkracza oddział wojskowy z prawdziwego zdarzenia, a przede wszystkim wcześniej związany z miastem podczas uprzedniego pobytu w latach 1817-1848. Przed powrotem fizylierów w latach 1848-1884 w mieście stacjonował 1 Batalion Jegrów, a następnie w latach 1884-1893 namiastką wojska była Wojskowa Komenda Rejonowa. Oddział z Królewca przyprowadził mjr Karol Johann Ehrenreich von Redern (dowódca w latach 1891-1894), a pojawienie się batalionu fizylierów z 3 Pułku Grenadierów Króla Fryderyka Wilhelma I było dużym wydarzeniem. Dowódcami braniewskiego batalionu fizylierów byli, m.in. mjr Hahn (1895), mjr Karl Brosius (1901). 

      Batalion fizylierów posiadał ten sam sztandar z 1815 r. który przyozdobiony został dodatkowo w 1866 r. wstęgą Krzyża za kampanię 1866 z Mieczami (Erinnerungskreuzes für den Feldzug 1866 mit Schwerteren), a w 1872 r. wstęgą Krzyża Żelaznego za udział w wojnie 1870/71. W 1885 r. przyznano wstęgę z napisem „1885” z okazji 200-lecia pułku, natomiast w 1895 r. do sztandaru przypięto wstęgę Medalu za kampanię 1870/71 z okazji 25-lecia wojny (Feldzugsmedaille von 1870/71). Ze źródeł wynika, że drzewiec sztandaru batalionu został uszkodzony podczas manewrów w dniu 5.09.1889 r. i odrestaurowany w dniu 11.11.1889 r. W dniu 28.08.1901 r. cesarz Wilhelm II nakazał odnowienie wszystkich sztandarów pułkowych, w tym 3 Pułku Grenadierów.

     W dniu 8.09.1901 r. sztandar pułku wziął udział w mszy w kościele zamkowym z okazji 200-lecia powstania Królestwa Prus. Następnego dnia na dziedzińcu królewieckiego zamku do pułku przemówił osobiście cesarz Wilhelm II i poinformował o przyjęciu szefostwa na pułkiem z dniem 9.09.1901 r. W imieniu pułku z okazaną łaskę podziękował dowódca płk Max Gaddum. Cesarz podobnie jak rok wcześniej 1 Pułkowi Grenadierów Kronprinz przyznał dodatkowe oznaki na wzór jednostek gwardii: na hełmie orzeł gwardii bez gwiazdy, na kołnierze i mankiety złoty haft dla oficerów oraz biały dla żołnierzy. Wszyscy żołnierze otrzymali odznaki gwardii (Garde-Dekorationen), choć pułk nie był zaliczany do gwardii. Odtąd na początku października każdego roku cesarz zaszczycał pułk odwiedzinami. W dniu 29.01.1905 r. żołnierzem pułku (à la suite) został syn cesarza, następca tronu książę August Wilhelm von Preussen.

    W okresie pobytu w Braniewie pułk nie uczestniczył w konfliktach zbrojnych, ale w dwóch dość niezbyt chwalebnych ekspedycjach karnych związanych z kolonialną polityką Niemiec. W latach 1899-1901 w Chinach ma miejsce tzw. powstanie bokserów i w celu jego stłumienia latem 1900 r. wysłana została międzynarodowa ekspedycja z 15-tysięcznym korpusem niemieckim. Powstanie zostało krwawo stłumione, a w składzie niemieckiej jednostki było 2 oficerów, 7 podoficerów i 67 żołnierzy z 3 Pułku Grenadierów. Inny pododdział został wysłany w 1904 r. do Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej (wówczas kolonia Niemiec, obecnie Namibia) w celu stłumienia powstania ludów Herero i Namaqua. Ten 15-tysięczny Korpus dokonał prawdziwej eksterminacji wspomnianych ludów (zbrodnię uznano za pierwsze ludobójstwo XX wieku). Niemniej w tej ekspedycji uczestniczyli ochotniczo: 1 oficer, 4 podoficerów i 46 żołnierzy z 3 Pułku Grenadierów. 

     Początkowo oddział podobnie jak poprzednie stacjonuje w wynajętych mieszkaniach, a od października 1898 r. otrzymuje nowo wybudowane koszary przy dzisiejszej ulicy Moniuszki (wówczas Rodelshöferstrasse). Ćwiczenia odbywają się na obszernym placu koszarowym, a strzelania na wybudowanej przez jegrów w 1860 r. strzelnicy w Lesie Miejskim, gdzie funkcjonuje też wartownia obsadzana przez fizylierów. Warty wystawiane są też na ul. obecnej Kościuszki (wówczas Marktstrasse). Podobnie jak w przy poprzednim pobycie batalion uczestniczył w różnych uroczystościach państwowych i rocznicach organizowanych przez władze i mieszkańców. Wydarzeniem tego okresu była wizyta w Braniewie szefa 3 Pułku Grenadierów tj. cesarza Niemiec Wilhelma II Hohenzollerna w 1912 r. i z tej okazji batalion fizylierów przeprowadził defiladę.

     Na uzbrojeniu oddziału były wprowadzone od 1889 r. nowe karabiny model 1888 tzw. Kommisiongewehr lub Gewehr 88. Był to powtarzalny karabin z zamkiem 4-taktowym zasilanym z 5-nabojowego stałego magazynka jednorzędowego. Była to broń o kalibrze 7,92 mm, wadze 3,8 kg i długości 1,24 m. Wkrótce został zastąpiony przez karabin konstrukcji Mausera znany pod nazwą Gewehr 98 lub Infanteriegewehr Modell 98. Miał ten sam kaliber co poprzednik, a zamek czterotaktowy ślizgowo-obrotowy. Magazynek na 5 naboi mógł być ładowany za pomocą łódki nabojowej lub pojedynczo. Był to podstawowy karabin armii niemieckiej podczas I wojny światowej, a w okresie międzywojennym i podczas II wojny światowej stanowił wyposażenie Wehrmachtu oraz Wojska Polskiego. 

      Podczas pobytu w Braniewie dowódcami 3 Pułku Grenadierów są kolejno: od 1893 r. oberst Weddo von Glümer, od 1896 r. oberst Friedrich von dem Hagen, od 1899 r. oberst Max Gaddum, od 1902 r. oberst Arnold von Amelunxen, od 1906 r. oberst Adalbert von Falk, od 1909 r. oberst Hugo von Bonin. Ostatnim dowódcą pułku podczas pobytu fizylierów w Braniewie był od dnia 22.04.1912 r. oberst Hasso von Wedel. W październiku 1912 r. batalion fizylierów opuszcza Braniewo udając się do Królewca, a  do koszar przy ul. Moniuszki przybywa III batalion 148 pułku piechoty.

    Grenadier-Regiment König Fridrich Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr. 3. bierze udział w walkach podczas Wielkiej Wojny 1914-1918, w której traci w zabitych 140 oficerów i 5590 żołnierzy, a w styczniu 1919 r. po 234-latach istnienia zostaje rozformowany.

    Źródła: Ulrich v. Saucken. Das Grenadier-Regiment König Friedrich Wilhelm I. (2. Ostpreussisches) Nr. 3 von seiner Errichtung bis zur Gegenwart 1685-1910. Berlin 1910. ; Georg v.Alt. Das Königlich Preussische Stehende Heer. Kurzgefasste  seiner sämmtlichen Truppenkörper. Berlin 1869.; Paul von Abel. Stammliste der königlich preußischen Armee. Berlin 1905; Günther Gieraths. Die Kampfhandlungen der branderburgisch-preussisches Armee 1627-1807 ein quellenhandbuch. Berlin 1964.; Alexander von Lyncker. Armia pruska 1714-1806. Oświęcim 2012.; Stammliste der Königlich Preußischen Armee seit dem 16ten Jahrhundert bis 1840. Berlin 1840.; Geschichte der Könglich Preussischen Fahnen und Standarten seit dem jahre 1807. Berlin 1890.; Karl Renner. Beiträge zur Rückerinnerung an die denkwürdigen Feldzüge der Preussen in den Jahren 1812 bis 1815, aus dem Tagebuch eines Mitkampfenden. Glogau 1829. ; Rangliste de königlich preussischen Armee für das Jahr 1823. Berlin 1823.; www.pickelhaubes.com www.wiki-de.genealogy.net www.preussenweb.de www.historische-uniformen.de