KOKOSZEWO – HENNEBERG – ZAGINIONA MIEJSCOWOŚĆ

 To jedna z licznych nieistniejących już miejscowości z terenu dawnego powiatu Heiligenbeil, po której teren należy dziś do gminy wiejskiej Braniewo. Pierwsza wzmianka pochodzi z początku XV wieku i mimo, że przez wieki był to nieźle prosperujący majątek dziś po nim nie pozostała nawet jedna przedwojenna fotografia. Majątek Henneberg po wojnie otrzymał polską nazwę Kokoszewo, jednak dziś nie po nim żadnego śladu a teren pokrywają drzewa i krzaki.

 Pierwsza wzmianka o dworze Henneberg pochodzi z dnia 19.10.1407 r. Niemieccy historycy przypuszczają, że koloniści ze wsi Henneberg w Turyngii zostali tu osiedleni wraz z hrabiami Henneberg, którzy służyli Zakonowi Krzyżackiemu. Wieś musiała wkrótce przypaść rodzinie Iglinder, została częściowo opuszczona podczas wyniszczającej wojny trzynastoletniej 1454-1466 i ok. 1500 r. składała się z dwóch gospodarstw, z których jedno nadal należało do rodziny Iglinder, a drugie do rodziny Schönfelder. Kiedy ten ostatni przeprowadził się do Braniewa, sprzedał swój dwór i posiadłość sąsiadowi.

 Henneberg został ponownie zniszczony w wojnie pruskiej 1519-1521, a około połowy XVI w. był nadal całkowicie opuszczony, więc część ziemi była uprawiana przez chłopów z Lipowiny (Lindenau), płacących rocznie 18½ grzywny podatku. W 1551 r. książę Albrecht Hohenzollern nadał na prawie chełmińskim 10-łanową, opustoszałą posiadłość szlachecką Henneberg mieszkańcowi miasta Knipawa-Królewiec (Kneiphof), którym był Vinzenz Döring. Nowy właściciel zobowiązany był do służby rycerskiej oraz otrzymał 4-letnią wolniznę z powodu pustkowia.

 W 1565 r. Döring sprzedał posiadłość wolnemu Valtinowi Hagen z Kiers (Kirschdorf) za 335 marek i pozostanie ona własnością rodziny do początku XVIII w. Rodzona Hagen zamieszkiwała pobliską chełmińską wieś Kiersy w latach 1473-1712. Ok. lat 1569-1575 r. wolny Ambrosius Hagen (?-1595) i jego żona Agnes z domu Vollert byli właścicielami majątku, w którym w czerwcu 1569 r. urodził się ich syn Peter (1569-1620). Peter Hagen studiował w Helmstedt i Wittenberdze, aż powrócił do domu w 1595 r., gdzie w tym samym roku zmarł jego ojciec. Peter początkowo przejął Henneberg, ale w 1598 r. został rektorem szkoły w Ełku (Lyck), a w 1602 r. rektorem szkoły katedralnej w Knipawie, gdzie pracował aż do śmierci. Peter Hagen został znanym nauczycielem i autorem pieśni kościelnych w Królewcu pod pseudonimem Peter Hagius. W 1607 r. uzyskał magisterium. Zmarł powodu zarazy. Był autorem pieśni kościelnych i wierszy łacińskich.

 Jego brat Jakob Hagen prawdopodobnie zarządzał Kokoszewem, a majątek pozostał w posiadaniu rodziny Hagen w drugiej połowie XVII w. Wśród strzępów informacji o rodzinie Hagen jest pochodząca z 1669 r., że Dorothea Hagen córka Jakoba poślubiła pisarza urzędowego z Bałgi Georga Heinricha Mülich. W dniu 4.08.1706 r. Georg Hagen sprzedał Henneberg swojemu zięciowi George Hardt za 6111 marek. W 1739 r. Hardt został komornikiem Cerkiewniku (Münsterberg) i sprzedał Henneberg z 10 łanami Albrechtowi Siegmundowi hrabiemu von Seeguth-Stanislawski, właścicielowi Lipowiny. W dniu 17.03.1742 r. majątek Henneberg podobnie jak wszystkie miejscowości w powiecie Heiligenbeil został przeniesiony na prawo chełmińskie.

 W kolejnych dziesięcioleciach majątek pozostawał w z zarządzie Lipowiny i gospodarzyli na nim robotnicy rolni, w tym m.in. Johann Kähmer ok. 1751 r. i Peter Kehmer w 1799 r. W 1785 r. w Kokoszewie były 3 kominy, czyli ogniska domowe. Dwór przynależał do powiatu Brandenburg, okręg sądowy w Pruskiej Iławie oraz okręg administracyjny w Bałdze. W dniu 25.05.1819 r. Henneberg został sprzedany właścicielowi ziemskiemu Johannowi Friedrichowi Vogel z Runki (Ruhnenberg) za 10200 talarów. W 1820 r. w 2 budynkach mieszkało tu 29 osób i była to królewska wieś na prawie chełmińskim. Jedna z córek Vogela wyszła za mąż w dniu 25.10.1852 r. za rolnika Johanna Gottlieba Vogel ze wsi Globuhnen, który następnie przejął Henneberg. W 1861 r. były tam 3 budynki zamieszkiwane przez 42 osoby, w tym 36 ewangelików i 6 katolików. Henneberg należał do parafii ewangelickiej w Lipowinie i katolickiej w Tolkowcu. W 1871 r. posiadłość miała 640 morg, z czego 390 pól uprawnych, 134 łąk, 40 pastwisk i 76 lasów a w 3 budynkach żyły 43 osoby.

 Od 11.06.1874 r. w ramach ogólnej reformy administracji w cesarstwie Niemiec powstał okręg urzędowy Lipowina (Amtsbezirks Lindenau Nr. 22) utworzony z gmin wiejskich Wola Lipowska (Landgemeinden Bretlinde) i Kiersy (L. Kirschdorf) oraz folwarków Kokoszewo (Gutsbezirk Henneberg) i Lipowina. W 1885 r. w Kokoszewie było 46 mieszkańców.

 Po raz pierwszy Henneberg pojawia się na mapie z lat 1796-1802 autorstwa pruskiego kartografa Friedricha Leopolda von Schroetter (1743-1815) w Atlasie prowincji Prus Wschodnich, Litwy i Prus Zachodnich. Niewielka wzmianka o majątku znalazła się w wydanym w 1880 r.  Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich w tomie III: „Henneberg (niem.), dobra ryc., pow. świętosiekierski, st. p. Lindenau pod Braniewem”. 

Mimo, że mieszkańców było stosunkowo niewielu, to mężczyźni jak inni mieszkańcy Prus Wschodnich podlegali służbie wojskowej w armii pruskiej. W wojnie Prus z Austrią w dniu 2.08.1866 r. w Czechach zmarł na cholerę urodzony w Hennebergu muszkieter Johann Unruh (1839-1866) żołnierz 1 kompanii 7. Ostpreußisches Infanterie-Regiment Nr. 4. Podczas Wielkiej Wojny 1914-1918 w dniu 10.11.1914 r. zmarł w lazarecie rezerwista August Katzenberger (1888-1914), urodzony w Hennebergu, ranny w dniu 5.11.1914 r. pod Ypres, żołnierz 10 kompanii Unter-Elsässische Infanterie-Regiment Nr. 143.

 Jego syn Oskar Vogel w 1889 r. (1895) zastąpił go jako spadkobierca 165-hektarowej posiadłości ze stadniną koni. W 1905 r. majątek miał 47 mieszkańców. W latach 1909-1929 rotmistrz Oskar Vogel był naczelnikiem okręgu Lipowina (Amtsvorsteher Amtsbezirk Lindenau). W 1928 r. majątki Kokoszewo i Strubiny zostały włączone do gminy wiejskiej Kiersy. Kiedy Oskar Vogel zmarł w 1929 r., posiadłość była dzierżawiona przez 12 lat. W lipcu 1941 r. majątek przejęli Bernhard Perband i jego żona Erika Perband (1915-2006), z domu Vogel, której ojciec Alfred był właścicielem posiadłości Globuhnen w powiecie Preußisch Eylau. Pobrali się w 1936 r. Oboje przeżyli wojnę. Bernhard został zwolniony z alianckiej niewoli wiosną 1946 r. i za pomocą Czerwonego Krzyża w lutym 1947 r. odnalazł żonę, która szczęśliwie uciekła z Prus. Po wojnie zamieszkali w Münster i Bonn.

 Wojna dotarła do Kokoszewa na początku 1945 r. wraz z uciekinierami z innych części Prus Wschodnich. Później pojawiło się sowieckie lotnictwo a w dniach 19-20.02.1945 r. okolice i zapewne sama miejscowość były atakowane przez samoloty szturmowe Iliuszyn Ił-2 z 182 dywizji lotnictwa myśliwskiego. Gdy front dotarł w pobliże już 1.03.1945 r. zadanie zdobycia Hennebergu otrzymała 208 dywizja strzelecka, która była mocno przetrzebiona w walkach, gdyż liczyła ok. 1100 żołnierzy. Natarcie w kierunku Hennebergu o godz. 16 rozpoczął 435 pułk strzelecki w składzie ok. 350 żołnierzy, jednak został odparty kontratakiem piechoty niemieckiej, dlatego zajął tylko skraj lasu o 1 km na płd. -zach. od Kokoszewa. Kolejną próbę 435 pułk podjął w dniu 4.03.1945 r., gdy o godz. 5 zauważono wycofywanie się oddziałów niemieckich. Jednak do właściwego natarcia o godz. 9 ruszył 760 pułk strzelecki i o 10 dotarł do majątku, gdzie wywiązała się zacięta walka. O 14 złamano opór oddziałów niemieckich zajmując płd.-zach. część Hennebergu. Do walki włączyła się kompania rozpoznawcza 208 dywizji i kompania 376 brygady, które razem z 760 pułkiem prowadziły walkę a następnie oczyściły majątek z oddziałów niemieckich. Niemcy nie ustępowali i o godz. 15.45 przy wsparciu 10 czołgów, dział pancernych i transporterów opancerzonych przeprowadzili kontratak, który sowieckie oddziały odparły piechotą oraz ogniem artylerii i moździerzy. Według Sowietów starty niemieckie to 90 zabitych i rannych oraz 2 jeńców. Zdobyto 2 karabiny maszynowe i 10 karabinów. W dniu 5.03.1945 r. o godz. 2 Henneberg był całkowicie oczyszczony a oddziały sowieckie zajmowały następujące pozycje 578 pułk – płn.-wsch. część majątku, 760 pułk płn. skraj Hennebergu, 435 pułk – płn.-zach. skraj. Według Sowietów w rejonie Hennebergu na ich stronę przeszło 3 żołnierzy Wehrmachtu z 10 baterii 4/1558 pułku artylerii 558 dywizji grenadierów ludowych. Zarówno naloty jak i stosunkowo zacięte walki przyczyniły się do całkowitego zniszczenia miejscowości. Po wojnie na terenie osady znajdowała się zbiorowa mogiła 13 sowieckich żołnierzy 208 dywizji strzeleckiej poległych w dniach 13-14.03.1945 r. prawdopodobnie w walkach o Zakrzewiec, których po wojnie ekshumowano i przeniesiono na Cmentarz Żołnierzy Armii Radzieckiej w Braniewie.

 Polska nazwa Kokoszewo w miejsce niemieckiej Henneberg została nadana w dniu 1.10.1948 r. na mocy Rozporządzenia Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych. Po posiadłości nie ma żadnych śladów i zdjęć. Ostatni raz spadkobiercy dawnych właścicieli odwiedzili to miejsce w 1993 r. i wówczas nie było już śladów po jakichkolwiek budynkach.

PETER HAGEN – POETA i NAJSŁAWNIEJSZY MIESZKANIEC HENNEBERGU

 Najsławniejszym mieszkańcem majątku Henneberg był Peter Hagius, wymieniany też jako Peter Hagen i Peter von Hagen lub łacińskiej formie Petrus Hagius, słynny poeta pieśni sakralnych, także poeta łaciński. Urodził się w czerwcu 1569 r. w posiadłości swoich rodziców Henneberg. W 1592 r. został studentem Uniwersytetu w Helmstädt, w 1594 r. na Uniwersytecie w Wittenberdze a w 1596 r. na Uniwersytecie Albertina w Królewcu z dopiskiem "repiitius scholasticum".W 1598 r. został dyrektorem w prowincjonalnej szkole w Ełku, która miała na celu przygotowanie mazurskojęzycznych uczniów do studiowania medycyny, prawa i teologii na Uniwersytecie w Królewcu. W 1602 r. został dyrektorem szkoły katedralnej w Knipawie, której budynki znajdowały się w pobliżu katedry w dzielnicy Kneiphof, dlatego szkoła znana jest również jako Kneiphöfisches Gymnasium i jest uważana za najstarszą szkołę w Prusach Wschodnich, gdyż pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1304 r. W dniu 12.12.1597 r. Hagius poślubił Elisabeth von Geldern, córkę Bernharda von Geldern,mistrza muzycznego na dworze księcia pruskiego. Zmarła w 1606 r., po czym Hagius miał zawrzeć drugie małżeństwo w 1607 r. W Królewcu zaprzyjaźnił się z kompozytorem Johannem Eccard (1553-1611) a jego najbardziej znanym uczniem miał być poeta Simon Dach (1605-1659). W dniu 10.04.1607 r. Hagius otrzymał tytuł magistra filozofii na Uniwersytecie w Królewcu. Johannes Eccard skomponował łaciński pięcioczęściowy motet „Docti fulgebunt quasi splendor" z okazji egzaminu magisterskiego. Hagius zmarł na dżumę w dniu 31.08.1620 r.

 Głównym źródłem poezji sakralnej Petera Hagius jest zbiór Erster Theil Der Preussischen Fest-Lieder. Johann Stobäus opublikował je w 1642 r. w Elblągu część pierwszą i 1644 r. w Królewcu tom drugi, pod własnym nazwiskiem i wymienił Johannesa Eccard jako współredaktora i współautora. Nie ma namacalnych dowodów, ale podobno „Preußische Festlieder" (Pruskie pieśni festiwalowe) został wydany już w 1598 r. W znanej edycji z połowy XVII w. z 9 pieśni Hagena znajdują się tam 4 z kompozycjami Eccarda a do 5 muzykę skomponował uczeń Eccarda, kompozytor Johann Stobäus (1580-1646). Wcześniej niektóre z jego pieśni zostały włączone do śpiewników kongregacyjnych, w których przetrwały do XX w., a jedna lub dwie być może przetrwały do czasów współczesnych. Do jego bardziej popularnych pieśni należą: „Freu' dich, du werthe Christenheit, dies ist der Tag des Herrn", pieśń na Zwiastowanie; „Ich weiß, dass mein Erlöser lebt, obwol viel Feind mich Plagen", pieśń wielkanocna; „Freut euch, ihr Christen alle, der Siegsfürst Jesus Christ, gen Himmel fährt", pieśń na Wniebowstąpienie. Napisał też dwa pisma dewocyjne, z których jedno jest wierszowane: Praxis pietatis maxime quaestuosae (Królewiec 1611, 1623) z Ewangelii i listów w języku niemieckim i łacińskim oraz Prosopopeia veri et sinceri amoris Christiani (Królewiec 1618) w niemieckim wierszu. Zachowało się również kilka okazjonalnych dzieł jego autorstwa, takich jak pięcioczęściowy hymn dziękczynny „Ich hab ein herzlich Frewd/ und groß Gefallen" z okazji konsekracji kościoła w Tylży w 1610 r., do którego muzykę skomponował Stobäus, który stworzył również muzykę do niedatowanego ośmioczęściowego hymnu radości i dziękczynienia z okazji rocznicy Reformacji z tekstem „GOtt hat die Welt vor zeiten zwar Gewarnet Hundert zwantzig Jahr/ Auff daß dieselbe sich bekehr'/ Vnd ewig leb in Frewd vnd Ehr/". Utwór mógł zostać skomponowany w 1617 r. z okazji 100. Reformacji. Peter Hagius jest jednak najbardziej znany ze swoich pieśni sakralnych, które przetrwały próbę czasu w różnych hymnach protestanckich. Należy do nich wspomniany hymn „Freu dich, du werte Christenheit", do którego muzykę napisał Stobäus i można go znaleźć już w 1639 r. w śpiewniku Bernharda Derschow z Królewca, który został również włączony do Preussische Fest-Lieder i nadal można go znaleźć 220 lat później, w 1863 r. w śpiewniku Hennebergera.

Źródła: Wagner W.D. Die Güter des Kreis Heiligenbeil in Ostpreußen. Leer 2005.; Tenhaef P., Walter A.E. Dichtung und Musik im Umkreis der Kürbishütte: Königsberger Poeten und Komponisten des 17. Jahrhunderts. Berlin 2016.; Olbryś D., Jaroszek W. Historia miejscowości gminy Braniewo do 1945 r. Braniewo 2022.; paz.de bildarchiv-ostpreussen.de pamyat-naroda.ru