HERB BRANIEWA NA PRZESTRZENI DZIEJÓW MIASTA

Braniewo może poszczycić się herbem o ciekawej, rzadko spotykanej symbolice i kształcie. Również historia tego herbu jest na tyle ciekawa, że należy się jej odpowiednie, w miarę chronologiczne przedstawienie. Od początku istnienia herb miasta ewoluował - od swej pierwotnej średniowiecznej formy, przyznanej na pewno przez któregoś z pierwszych biskupów warmińskich, zmieniany kolejno przez dwóch królów polskich w latach 1637 i 1748, a następnie przyjęty na nowo w 1927r., aż do dzisiejszej najbardziej znanej i rozpowszechnionej wersji.

Gdy na Warmii zakładano miasta, tylko niektóre z nich od swoich założycieli otrzymywały herby, a dotyczyło to przede wszystkim miast biskupich z Braniewem na czele. W dziejach wielu miast, w tym również Braniewa, istniał bliski związek rysunków zamieszczanych na pieczęciach z rysunkami herbowymi. Tak więc rysunek pieczęci był zarazem herbem miasta. Symbolika braniewskiego herbu ma na pewno związek z burzliwymi początkami miasta i walkami osadników z broniącymi swej ziemi pogańskim plemieniem tj. Warmami. Osada, a później miasto były zniszczone przez Warmów kilkukrotnie podczas powstań przeciw krzyżakom, tj. 1242, 1261 i 1277 r. To właśnie te walki pierwszych Braniewian znalazły swoje odzwierciedlenie w herbie miasta, gdyż trzy symboliczne figury - lipa, smok i jeleń - uważane były za nawiązanie do zniszczenia młodego miasta przez pogan, a następnie jego odtworzenia przez biskupów warmińskich. Przedwojenni niemieccy badacze pierwszy herb datują jeszcze na XIII w., choć pierwsze pieczęcie z herbem znane są dopiero z II połowy XIV w. W tym czasie na pieczęci znajdowała się tarcza, w środku której na ziemi stała lipa, a po obu jej stronach patrzące na koronę drzewa: po prawej smok a po lewej jeleń. Lipa przez pogańskich Prusów uważana była za święte drzewo, ale również chrześcijanie wykorzystali pogański kult lipy przenosząc go na Matkę Bożą (drzewa Najświętszej Panienki), czy budując np. kapliczki pod tym drzewem.


Od powstania miasta w Braniewie były dwie pieczęcie miejskie duża i mała i obie miały różne rysunki. Pieczęcie te znane są tylko z odcisków na dokumentach, gdyż ich tłoki pieczętne zaginęły. Najstarsze odciski obu pieczęci odnaleziono w okresie międzywojennym w Lubece, co nie może dziwić bo Braniewo powstało na prawie lubeckim i dlatego właśnie tam znalazły się wczesne dokumenty braniewskie. Pieczęć duża wyciśnięta była na piśmie z 1.04.1351r., mała natomiast na dokumencie braniewskim z 27.02.1364r. Badacz dziejów Braniewa Eugen Brachvogel w 1930r. poddał gruntownej analizie obie pieczęcie i właśnie jego poglądy na powstanie herbu, ewolucję i symbolikę są obowiązujące do dziś. We wszystkich wersjach rysunków pieczętnych i herbowych Braniewa są trzy zasadnicze, powtarzające się elementy: drzewo i stojące pod nim zwierzęta – po lewej stronie (od strony widza) potworek, którego najczęściej nazywa się smokiem, a po prawej jeleń. Te trzy elementy były różnie łączone i różnie kolorowane. Figury te mają znaczenie religijne, a ich symbolika jest następująca: drzewo lipowe oznacza miasto, albo odniesienie do walk pomiędzy pogaństwem i chrześcijaństwem jako fundamentu założenia miasta, stojący jeleń przedstawia Chrystusa, apostołów lub jakąś inną formę propagowania chrześcijaństwa, a bezskrzydły smok zwyciężone pogaństwo lub diabła. Właśnie przyjęcie takiej interpretacji lokuje obrazy w czasie bliskim założeniu miasta, kiedy świadomość starcia się chrześcijaństwa z pogaństwem była jeszcze bardzo żywa.

Podstawą herbu Braniewa była pieczęć mała, nazywana też sekretną o średnicy 36 mm. Na środku pola znajduje się wyrysowane drzewo lipowe, po lewej stronie smok podnoszący głowę w kierunku liści drzewa, a po prawej jeleń, w otoku dużymi literami napis „S.(igillum Secretum Burgensium Braunsberg” (pieczęć sekretna miejska, Braniewo). Tłok pieczęci mniejszej przechowywany był do 1945r. w ratuszu i zapewne spłonął. Herbem miasta był więc rysunek zamieszczony na pieczęci małej. Nie wiadomo kiedy rysunek pieczęci mniejszej został przeniesiony na tarczę herbową i rozpowszechniony jako herb. Istnieje jedynie wzmianka o tym, iż zbrojni braniewscy, którzy razem z wojskami krzyżackimi w 1364r. szli na Kowno, na swoim sztandarze mieli odbity herb miasta Braniewa, brak natomiast w ogóle wzmianki o wyglądzie tego herbu i o jego kolorach.

Z herbem Braniewa nie zgadza się zupełnie chorągiew miejska, zdobyta pod Grunwaldem, która nosi dwa krzyże zakonne, czarny na białym i biały na czarnym tle. Zdaniem Brachvogel’a chorągiew Braniewa stracona pod Grunwaldem w 1410r. była znakiem jednorazowym i czarno-białe kolory oraz zamieszczone na niej krzyże nie mogą być uważane za kolory chorągwi miejskiej, czyli kolory miasta. Była jednak podobnie skomponowana jak herby miast Gdańska, Elbląga, Królewca i .t.d. Chorągiew ta, pod którą służyli obywatele miasta i okoliczni ziemianie, jest jednak jedynym zabytkiem z takim herbem. Bardziej miarodajnymi są pieczęcie i przywileje królewskie.



Oficjalne udokumentowanie herbu Braniewa wiąże się z wizytą w mieście króla Polski Władysława IV, który przebywał w Braniewie w dniach 15-18.02.1636r. i obdarował miasto i mieszczan licznymi dobrami i przywilejami, w tym nowym, odbiegającym od poprzedniego herbem. Było to wielkie wydarzenie w dziejach miasta, a będący od wrażeniem wizyty króla radni na czele z burmistrzem Szymonem Wichmannem (1581-1638) udali się za władcą do Królewca i przedstawili mu swoje prośby, dotyczące nadania herbu, pieczęci i znaków rodowych. Dokument potwierdzający fakt nadania przywilejów, w tym nowego herbu został spisany w kancelarii królewskiej i miał dwie wersje: z 25.04.1636r. z Wilna i z 22.02.1637r. z sejmu w Warszawie. Braniewianie z okazji otrzymania królewskiego dyplomu zorganizowali uroczysty festyn w dniu 23.05.1636r., zaś burmistrz Szymon Wichmann osobiście zawiózł go do Lidzbarka Warmińskiego i okazał biskupowi Mikołajowi Szyszkowskiemu (ok.1590-1643).

Pierwsze potwierdzone informacje o herbie miasta zapisane są w dyplomach króla Władysława IV z z 1636 i 1637r., którym król poważnie zmienił miastu dotychczasowy herb. Nowy herb nie był jednak pomysłem króla czy jego otoczenia, skomponowali go już w 1635r. sami braniewianie, król jedynie go potwierdził. Zgodnie ze zwyczajem epoki monarcha użyczył miastu fragment swego herbu, mianowicie ze „snopka” Wazów pozwolił zamieścić w nowym herbie braniewskim trzy kłosy, które umieszczone wysoko zajmują miejsce klejnotu w herbie, u podstaw zaś tych kłosów dwa odwrócone półksiężyce wzięte z herbu Ostoja, którym pieczętował się ówczesny biskup Mikołaj Szyszkowski. Półksiężyce podtrzymywane są przez dwa anioły, które od zewnątrz trzymają w ręce gałąź palmową. Między aniołami jest tarcza herbowa, w niej drzewo u dołu ścięte, ale zawierające liście, po lewej stronie znajduje się smok, po prawej jeleń, na samym dole widnieje napis : „Sub hoc sidere truncata viresco” (pod tym znakiem, nawet ścięte zielenią się), są to słowa drzewa symbolizującego niezłomne miasto Braniewo, odnoszące się bez wątpienia do postawy miasta podczas wojny polsko-szwedzkiej w latach 1626-1629 i okupacji szwedzkiej trwającej do 1635r. Inną istotną zmianą była zmiana drzewa: lipę zastąpił laur. Tymże dokumentem król pozwolił miastu na używanie czerwonego wosku przy ekspediowaniu pism wychodzących z kancelarii miejskiej. Zwyczajowo miasta mogły używać wosku czy laku tylko koloru zielonego, kolor czerwony zaś zarezerwowany był dla szlachetnie urodzonych. Miasto na podstawie tego przywileju królewskiego szybko sporządziło sobie nową pieczęć, jej obraz odciśnięto w wosku i przesłano do zaopiniowania biskupowi oraz kapitule. Biskup przesłał swoje błogosławieństwo, a kapituła na posiedzeniu w dniu 4.04.1637r. zdecydowała skierować do rady braniewskiej list z aprobatą i gratulacjami. W ten sposób Braniewo w 1642r. z herbu zrobiło sobie pieczęć większą, ale istotne elementy zaczerpnęło z pieczęci mniejszej. Pieczęć ta ma napis: SIGILLUM ANTIQUAE CIVITATIS BRAUNSBERG i średnicę 36 mm, a używana była do 1748r. t.j. do nowej urzędowej zmiany herbu. Jej tłok oryginalny przechowywany był również w Magistracie. Pieczęć mniejsza Braniewa pozostała bez istotnych zmian: w kole umieszczone było drzewo ścięte u dołu, a prosto stojące, a na nim duże, ale rzadkie liście podobne do owoców, po lewej znajdował się smok, po prawej jeleń. Taką pieczęć można oglądać na dokumencie braniewskim z 29.11.1669r.
We wszystkich wersjach herbu jeleń bywa koloru czerwonego, smok czarnego, drzewo zielone. Inne rekwizyty do gra kolorów złotych, niebieskich, czerwonych, itp. W mutacji wyglądu herbu i pieczęci różnie przedstawiano te symbolizujące miasto drzewo. Dokument królewski z 22.02.1637r. pozwala miastu „zachować po niewielkiej zmianie dawne miejskie znaki, tj. drzewo albo laur zielony na polu białego koloru z pozostałymi tradycyjnymi wyrytymi figurami smoka i jelenia”. W wersjach herbu po 1637r. drzewo ma gałęzie, nieliczne lecz duże liście raczej podobne do owoców(np. jabłek), pień stoi prosto, ale robi wrażenie, że przy samej ziemi jest ścięty. Chodziło tu o podkreślenie żywotności miasta.



Następna ważna zmiana w herbie braniewskim nastąpiła w połowie XVIII wieku. Autorem projektu była rada braniewska, a przyczyną zmiany była krytyczna postawa biskupa Adama Stanisława Grabowskiego (1698-1766), wyrażona w liście skierowanym do rady 25.11.1747r. Biskup stawiał zarzut, że rajcy braniewscy będący mieszczanami używają tytułów patrycjuszowskich szlacheckich i przy pieczętowaniu używają nie zielonego, ale czerwonego wosku czy laku. Na życzenia biskupa Grabowskiego Rada Miasta wysłała dyplom Władysława IV do Lidzbarka Warm, a mimo to biskup dość sarkastycznie zapowiedział sprawdzenie tych przywilejów, żądając od miasta potwierdzenia od obecnego króla potwierdzenia dyplomu. Rada miejska chcąc zachować ponad 100-letni przywilej zwróciła się więc do dworu królewskiego, gdzie był metrykalny zapis przywileju, nadanego w 1637r. przez króla Władysława IV. Na prośbę Braniewa król August III Sas (1696-1763) polecił w kancelarii odnaleźć tamten zapis i na jego podstawie w dniu 18.07.1748r. potwierdził, a nawet jeszcze rozszerzył przywileje swego poprzednika dane radzie braniewskiej. Do szesnastu rodów uprawnionych przez króla Władysława IV do tytułu patrycjuszowskiego i zarazem szlacheckiego, August III dołączył jeszcze cztery wybitne rody braniewskie. Przy tej okazji król dokonał istotnych zmian w herbie miasta. Wydany wówczas dokument królewski stwierdzał: „Ze specjalnej łaski naszej królewskiej chcemy, aby na srebrnej tarczy pozostał tylko zielony laur oraz pierścień złoty, z którego będą się wznosić trzy złote kłosy wzięte ze snopka herbowego wspomnianego króla Władysława, a także wstęga koloru czerwonego z żółtymi frędzlami, po bokach tarczy stać będą dwaj aniołowie. Znaku tego używać przy pieczętowaniu publicznych dokumentów i na swoich sztandarach, w kształcie jak zawarte jest obok na szkicu”.


Dekret królewski tym samym usunął półksiężyce z herbu biskupa Szyszkowskiego, a także postaci smoka i jelenia, tych dwóch figur, które występują w najstarszych wersjach tak herbu jak i pieczęci, oraz usunął łacińskie motto, a dodając za to ponad tarczę pierścień, przez który przechodzą trzy kłosy przewiązane czerwoną wstęgą. Promulgacja dokumentu królewskiego nastąpiła w Braniewie w dniu 12.01.1751r. podczas wspaniałej gali, godnej stylu epoki. Uroczystość odczytania dyplomu królewskiego prowadzoną przez burmistrza Henryka Schorna (1693-1758) uświetniły salwy armatnie, koncerty, przedstawienia i wspólna biesiada. Herb taki widnieje na pieczęci o średnicy 42 mm, wykonanej zaraz w 1748r., która ma w otoku napis: „PUBL . SIGLL . CIUIT . BRAUNSBERG . 1748” i której tłok przechowywany był do II wojny światowej. Rada Miasta mimo nieporozumień jeszcze w 1751r. zawiesiła w ratuszu naturalnej wielkości portret biskupa Grabowskiego, który znajdował się tam do 1945r.


Tłoków pieczętnych sporządzonych według rysunku herbu z 1751r. przedwojenni historycy warmińscy znali wiele, a z użycia wypadły one po wprowadzeniu tzw. reformy miejskiej Steina. Rząd lekceważąc tradycje herbowe sporządził nowe pieczęcie, w których napisy otokowe były w języku niemieckim. Herb pozostał oficjalnie ten sam, ale nie miał on praktycznego znaczenia. Mimo to obowiązywał do roku 1927. Pod koniec XIX i zapewne na początku XX w użyciu był herb przedstawiający tylko drzewo.
Z propozycją zmiany wystąpił duchowny i jednocześnie warmiński historyk Eugen Brachvogel (1882-1942) na posiedzeniu Warmińskiego Towarzystwa Historycznego w dniu 26.10.1925r. Sugerował wówczas powrót do średniowiecznej formy herbu, co władze Braniewa uznały za słuszne. Rada miejska nowy herb zatwierdziła w dniu 10.03.1927r., ale jego wykonanie szło powoli. Na posiedzeniu Warmińskiego Towarzystwa Historycznego w dniu 27.09.1930r. Brachvogel okazał do zaopiniowania kolorowy szkic wykonany przez Paula Grunaua (1902-1959), nauczyciela rysunków w gimnazjum i szkole zamkowej, przedstawiający w kolorach herb według średniowiecznej małej pieczęci. Bardzo szybko projekt został przyjęty.

Inne pieczęci posiadało utworzone w 1342r. Nowe Miasto Braniewo. Były dwie pieczęcie z XVI I XVII wieku z odrębnym herbem. Herb ten wyobraża dwa pastorały biskupie złożone w formie krzyża św. Andrzeja w tarczy na znak, że to miasto biskupie i przez biskupów warmińskich założone. Pieczęć z XVI wieku (najstarsza zanan pochodzi z 1536r.) o średnicy 35 mm ma tarczę renesansową, jakby na rzemieniu zawieszoną i napis w otoku: S(IGILLUM) . CIVITATIS . NOVE . BRUNSBERG. Pieczęć zaś z XVII wieku o średnicy 50 mm ma podobną tarczę i napis: SIGILLUM CIVITATIS NOVAE BRUNSBERGENSIS. Tłoki ich oryginalne przechowywane były w Magistracie. Herb ten oddany w barwach może mieć złote pastorały na tle niebieskim. Po zjednoczeniu obu miast braniewskich w 1773r. pieczęcie nie były już potrzebne.
HERB BRANIEWA W LATACH 1945-1999
Po 1945r. nowe władze w Braniewie przyjęły początkowo herb uproszczony, zbliżony nieznacznie do tego z 1927 roku. Herb w takiej formie można było zaobserwować np. w postaci malunków, czy wyrobów z metalu na terenie miasta. Jednak najbardziej znana wersja powojennego herbu Braniewa zawierała tylko drzewo, wypełniające liściastymi gałązkami górną część tarczy, a w dolnym rogu kompozycję dopełniał skrawek ziemi w kształcie wycinku koła, w kolorze zielonym na białym tle.
WSPÓŁCZESNY HERB MIASTA BRANIEWA
Współczesny określony w załączniku nr 2 Statutu Gminy Miasta Braniewa z 28.06.2000r. określa, wzór: „Herb Braniewa przedstawia drzewo lipowe na srebrnym tle, z trzynastoma liśćmi, rosnące na zielonym wzgórzu. Pod drzewem stoją zwrócone do siebie z lewej strony uskrzydlony, dwunożny smok a z prawej jeleń. Zwierzęta są koloru czerwonego, mają złote rogi, pazury, kopyta. Głowy zwierząt podniesione są do góry”. Skrzydlaty dwunożny czerwony smok - jako symbol pokonanego pogaństwa, czerwony jeleń - symbol chrześcijaństwa. Drzewo oznacza miasto. Trzynaście liści to symbol 13 historycznych lip, które rosły przed bramą miasta. Potwierdzeniem tej symboliki może być fakt, że w czasie zakładania miasta chrześcijanie nadal walczyli z poganami. Kolory w herbie Braniewa symbolizują:- Srebro-biel – czystość, prawdę, niewinność; - Czerwień- wspaniałomyślność, hart ducha; - Zieleń – miłość, radość, obfitość; - Złoto-żółty – wiarę, stałość, mądrość, chwałę.
INNE OPUBLIKOWANE WERSJE HERBU BRANIEWA



Znaczek reklamowy wydany przez firmę kawową Kaffee HAG, która promowała swój produkt dodając do opakowań kawy wizerunki herbów wraz z opisami. Kolekcja herbów miast niemieckich wydawana była w dwóch seriach publikowanych w latach 1913-1918 oraz 1926-1938, w których ukazało się łącznie 3300 wizerunków herbów autorstwa Otto Hupp’a. Znaczki były dołączane do opakowań kawy i zbierane w specjalnych albumach, co przyczyniło się do popularyzacji heraldyki wśród Niemców. Herb Braniewa ukazał się 3 krotnie.



Kolejna seria znaczków wydawanych w latach 1900-1920 przez niemieckie wydawnictwo A. Weller’s Verlag. Łącznie w 5 seriach ukazało się ponad 8500 herbów szlacheckich, miejskich, biskupich, regionalnych, itd. Samych herbów miast wydano 1225, a jest to zapewne nie pełna lista. Ukazały się co najmniej 2-3 herby Braniewa w różnych wersjach. Herb braniewski wydany został również przez austriackie wydawnictwo Abadie i inne.




Pocztówki z herbem Braniewa
MEDALE OKOLICZNOŚCIOWE, PUBLIKACJE, ZDJĘCIA i INNE - PRZEDSTAWIAJĄCE HERB BRANIEWA
Źródła: S.Achremczyk, A.Szorc. Braniewo. Olsztyn 1995. ; F.Buchholz. Braunsberg im Wandel der Jahrhunderte. Braunsberg 1934. ; W.Wittyg.Pieczęcie miast dawnej Polski, zeszyt 1. Kraków-Warszawa 1905. ; M.Gumowski. Pieczęcie i herby miast pomorskich. Toruń 1939. ; red. A.Wakar. Braniewo. Z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn 1973. ; F.A.Vossberg. Geschichte der Preussischen Münzen und Siegel. Berlin 1843. O. Hupp. Königreich Preussen. Wappen der Städte, Flecken und Dörfer. Reprint von 1896 und 1898. Bonn 1993. ; E.J.Guttzeit. Ostpreussische Städewappen. Hamburg 1996. ; C.Beckherrn. Die Wappen der Städte Alt-Preussens. Königsberg 1892.; W.Scheffler. Goldschmiede Ostpreussens: Daten, Werke Zeichen. Berlin-New York 1983.; Brachvogel. Die Wappen der ermländischen Städte. ZGAE nr. 19/1916. Braunsberg 1916.; S.Loewenthal. Continentale Verlags-Anstalt : Wappen-Sammel-Album. Hamburg 1912.; Abadie Flaggen und Wappen der Welt, Vienna 1928-33. ; www.braniewo.pl www.historia-braniewa.pl www.wikipedia.plwww.ngwl.nl www.veikkos.com www.oktogon.at www.zvab.com www.slideshare.net