HERB BRANIEWA NA PRZESTRZENI DZIEJÓW MIASTA
Braniewo może poszczycić się herbem o ciekawej, rzadko spotykanej symbolice i kształcie. Również historia tego herbu jest na tyle ciekawa, że należy się jej odpowiednie, w miarę chronologiczne przedstawienie. Gdy na Warmii zakładano miasta, tylko niektóre z nich od swoich założycieli otrzymywały herby. Dotyczyło to przede wszystkim miast biskupich z Braniewem na czele. W dziejach wielu miast, w tym również Braniewa, istniał bliski związek rysunków zamieszczanych na pieczęciach z rysunkami herbowymi. Tak więc rysunek pieczęci był zarazem herbem miasta. Od początku istnienia herb miasta ewoluował, aż do dziś najbardziej znanej i rozpowszechnionej wersji.
Od powstania miasta w Braniewie były dwie pieczęcie miejskie duża i mała i obie miały różne rysunki. Pieczęcie te znane są tylko z odcisków na dokumentach, gdyż ich tłoki pieczętne zaginęły. Najstarsze odciski obu pieczęci odnaleziono w okresie międzywojennym w Lubece, co nie może dziwić bo Braniewo powstało na prawie lubeckim i dlatego właśnie tam znalazły się wczesne dokumenty braniewskie. Pieczęć duża wyciśnięta była na piśmie z 1.04.1351r., mała natomiast na dokumencie braniewskim z 27.02.1364r. Badacz dziejów Braniewa Eugen Brachvogel w 1930r. poddał gruntownej analizie obie pieczęcie i właśnie jego poglądy na powstanie herbu, ewolucję i symbolikę są obowiązujące do dziś. We wszystkich wersjach rysunków pieczętnych i herbowych Braniewa są trzy zasadnicze, powtarzające się elementy: drzewo i stojące pod nim zwierzęta – po lewej stronie (od strony widza) potworek, którego najczęściej nazywa się smokiem, a po prawej jeleń. Te trzy elementy były różnie łączone i różnie kolorowane. Ich symbolika jest następująca: drzewo oznacza miasto, jeleń Chrystusa, a smok zwyciężone pogaństwo. Przyjęcie takiej interpretacji lokuje obrazy w czasie bliskim założeniu miasta, kiedy świadomość starcia się chrześcijaństwa z pogaństwem była jeszcze bardzo żywa.
Podstawą herbu Braniewa była pieczęć mała, nazywana też sekretną o średnicy 36 mm. Na środku pola znajduje się wyrysowane drzewo lipowe, po lewej stronie smok podnoszący głowę w kierunku liści drzewa, a po prawej jeleń, w otoku dużymi literami napis „S.(igillum Secretum Burgensium Braunsberg” (pieczęć sekretna miejska, Braniewo). Tłok pieczęci mniejszej przechowywany był do 1945r. w ratuszu i zapewne spłonął. Herbem miasta był więc rysunek zamieszczony na pieczęci małej. Nie wiadomo kiedy rysunek pieczęci mniejszej został przeniesiony na tarczę herbową i rozpowszechniony jako herb. Istnieje jedynie wzmianka o tym, iż zbrojni braniewscy, którzy razem z wojskami krzyżackimi w 1364r. szli na Kowno, na swoim sztandarze mieli odbity herb miasta Braniewa, brak w ogóle wzmianki o wyglądzie tego herbu i o jego kolorach.
Z herbem Braniewa nie zgadza się zupełnie chorągiew miejska, zdobyta pod Grunwaldem, która nosi dwa krzyże zakonne, czarny na białym i biały na czarnym tle. Zdaniem Brachvogel’a chorągiew Braniewa stracona pod Grunwaldem w 1410r. była znakiem jednorazowym i czarno-białe kolory oraz zamieszczone na niej krzyże nie mogą być uważane za kolory chorągwi miejskiej, czyli kolory miasta. Była jednak podobnie skomponowana jak herby miast Gdańska, Elbląga, Królewca i .t.d. Chorągiew ta, pod którą służyli obywatele miasta i okoliczni ziemianie, jest jednak jedynym zabytkiem z takim herbem. Bardziej miarodajnymi są pieczęcie i przywileje królewskie.
Pierwsza pewna informacja o herbie miasta zapisana jest w dyplomie króla Władysława IV z 22.02.1637r., którym król poważnie zmienił miastu dotychczasowy herb. Nowy herb nie był jednak pomysłem króla czy jego otoczenia, skomponowali go już w 1635r. sami braniewianie, król jedynie go potwierdził. Zgodnie ze zwyczajem epoki monarcha użyczył miastu fragment swego herbu, mianowicie ze „snopka” Wazów pozwolił zamieścić w nowym herbie braniewskim trzy kłosy, które umieszczone wysoko zajmują miejsce klejnotu w herbie, u podstaw zaś tych kłosów dwa odwrócone półksiężyce wzięte z herbu Ostoja, którym pieczętował się ówczesny biskup Mikołaj Szyszkowski. Półksiężyce podtrzymywane są przez dwa anioły, które od zewnątrz trzymają w ręce gałąź palmową. Między aniołami jest tarcza herbowa, w niej drzewo u dołu ścięte, ale zawierające liście, po lewej stronie znajduje się smok, po prawej jeleń, na samym dole widnieje napis : „Sub hoc sidere truncata viresco” (pod tym znakiem, nawet ścięte zielenią się), są to słowa drzewa symbolizującego niezłomne miasto Braniewo. Tymże dokumentem król pozwolił miastu na używanie czerwonego wosku przy ekspediowaniu pism wychodzących z kancelarii miejskiej. Zwyczajowo miasta mogły używać wosku czy laku tylko koloru zielonego, kolor czerwony zaś zarezerwowany był dla szlachetnie urodzonych. Miasto na podstawie tego przywileju królewskiego szybko sporządziło sobie nową pieczęć, jej obraz odciśnięto w wosku i przesłano do zaopiniowania biskupowi oraz kapitule. Biskup przesłał swoje błogosławieństwo, a kapituła na posiedzeniu w dniu 4.04.1637r. zdecydowała skierować do rady braniewskiej list z aprobatą i gratulacjami. W ten sposób Braniewo w 1642r. z herbu zrobiło sobie pieczęć większą, ale istotne elementy zaczerpnęło z pieczęci mniejszej. Pieczęć ta ma napis: SIGILLUM ANTIQUAE CIVITATIS BRAUNSBERG i średnicę 36 mm, a używana była do 1748r. t.j. do nowej urzędowej zmiany herbu. Jej tłok oryginalny przechowywany był również w Magistracie. Pieczęć mniejsza Braniewa pozostała bez istotnych zmian: w kole umieszczone było drzewo ścięte u dołu, a prosto stojące, a na nim duże, ale rzadkie liście podobne do owoców, po lewej znajdował się smok, po prawej jeleń. Taką pieczęć można oglądać na dokumencie braniewskim z 29.11.1669r.
We wszystkich wersjach herbu jeleń bywa koloru czerwonego, smok czarnego, drzewo zielone. Inne rekwizyty do gra kolorów złotych, niebieskich, czerwonych, itp. W mutacji wyglądu herbu i pieczęci różnie przedstawiano te symbolizujące miasto drzewo. Dokument królewski z 22.02.1637r. pozwala miastu „zachować po niewielkiej zmianie dawne miejskie znaki, tj. drzewo albo laur zielony na polu białego koloru z pozostałymi tradycyjnymi wyrytymi figurami smoka i jelenia”. W wersjach herbu po 1637r. drzewo ma gałęzie, nieliczne lecz duże liście raczej podobne do owoców(np. jabłek), pień stoi prosto, ale robi wrażenie, że przy samej ziemi jest ścięty. Chodziło tu o podkreślenie żywotności miasta.
Następna ważna zmiana w herbie braniewskim nastąpiła w połowie XVIII wieku. Autorem projektu była rada braniewska, a przyczyną zmiany była krytyczna postawa biskupa Grabowskiego, wyrażona w liście skierowanym do rady 25.11.1747r. Biskup stawiał zarzut, że rajcy braniewscy będący mieszczanami używają tytułów szlacheckich i przy pieczętowaniu używają nie zielonego, ale czerwonego wosku czy laku. Na życzenia biskupa Grabowskiego Rada miasta wysłała dyplom Władysława IV do Lidzbarka Warm, mimo to biskup dość sarkastycznie zapowiedział sprawdzenie tych przywilejów, żądając od miasta potwierdzenia od obecnego króla potwierdzenia dyplomu. Rada miejska chcąc zachować ponad 100-letni przywilej zwróciła się więc do dworu królewskiego, gdzie był metrykalny zapis przywileju, nadanego w 1637r. przez króla Władysława IV. Na prośbę Braniewa król August III Sas polecił w kancelarii odnaleźć tamten zapis i na jego podstawie w dniu 18.07.1748r. potwierdził, a nawet jeszcze rozszerzył przywileje swego poprzednika dane radzie braniewskiej. Do szesnastu rodów uprawnionych przez króla Władysława IV do tytułu patrycjuszowskiego i zarazem szlacheckiego, August III dołączył jeszcze cztery wybitne rody braniewskie. Przy tej okazji król dokonał istotnych zmian w herbie miasta. Wydany wówczas dokument królewski stwierdzał: „Ze specjalnej łaski naszej królewskiej chcemy, aby na srebrnej tarczy pozostał tylko zielony laur oraz pierścień złoty, z którego będą się wznosić trzy złote kłosy wzięte ze snopka herbowego wspomnianego króla Władysława, a także wstęga koloru czerwonego z żółtymi frędzlami, po bokach tarczy stać będą dwaj aniołowie. Znaku tego używać przy pieczętowaniu publicznych dokumentów i na swoich sztandarach, w kształcie jak zawarte jest obok na szkicu”.
Dekret królewski tym samym usunął półksiężyce z herbu biskupa Szyszkowskiego, a także postaci smoka i jelenia, tych dwóch figur, które występują w najstarszych wersjach tak herbu jak i pieczęci, a dodając za to ponad tarczę pierścień, przez który przechodzą trzy kłosy przewiązane czerwoną wstęgą. Promulgacja dokumentu królewskiego nastąpiła w Braniewie w dniu 12.01.1751r. podczas wspaniałej gali, godnej stylu epoki. Uroczystość odczytania dyplomu królewskiego prowadzoną przez burmistrza Henryka Schorna uświetniły salwy armatnie, koncerty, przedstawienia i wspólna biesiada. Herb taki widnieje na pieczęci o średnicy 42 mm, wykonanej zaraz w 1748r., która ma w otoku napis: „PUBL . SIGLL . CIUIT . BRAUNSBERG . 1748” i której tłok przechowywany był do II wojny światowej. Rada Miasta mimo nieporozumień jeszcze w 1751r. zawiesiła w ratuszu naturalnej wielkości portret biskupa Grabowskiego, który znajdował się tam do 1945r.
Tłoków pieczętnych sporządzonych według rysunku herbu z 1751r. przedwojenni historycy warmińscy znali wiele, a z użycia wypadły one po wprowadzeniu tzw. reformy miejskiej Steina. Rząd lekceważąc tradycje herbowe sporządził nowe pieczęcie, w których napisy otokowe były w języku niemieckim. Herb pozostał oficjalnie ten sam, ale nie miał on praktycznego znaczenia. Mimo to obowiązywał do roku 1927. Pod koniec XIX i zapewne na początku XX w użyciu był herb przedstawiający tylko drzewo.
Z propozycją zmiany wystąpił Eugen Brachvogel na posiedzeniu Warmińskiego Towarzystwa Historycznego w dniu 26.10.1925r. Sugerował wówczas powrót do średniowiecznej formy herbu, co władze Braniewa uznały za słuszne. Rada miejska nowy herb zatwierdziła w dniu 10.03.1927r., ale jego wykonanie szło powoli. Na posiedzeniu Towarzystwa Historycznego 27.09.1930r. Brachvogel okazał do zaopiniowania kolorowy szkic wykonany przez Grunaua, nauczyciela rysunków w gimnazjum, przedstawiający w kolorach herb według średniowiecznej małej pieczęci. Projekt ten został szybko przyjęty.
Inne pieczęci posiadało Nowe Miasto Braniewo. Były dwie pieczęcie z XVI I XVII wieku z odrębnym herbem. Herb ten wyobraża dwa pastorały biskupie złożone w formie krzyża św. Andrzeja w tarczy na znak, że to miasto biskupie i przez biskupów warmińskich założone. Pieczęć z XVI wieku (najstarsza zanan pochodzi z 1536r.) o średnicy 35 mm ma tarczę renesansową, jakby na rzemieniu zawieszoną i napis w otoku: S(IGILLUM) . CIVITATIS . NOVE . BRUNSBERG. Pieczęć zaś z XVII wieku o średnicy 50 mm ma podobną tarczę i napis: SIGILLUM CIVITATIS NOVAE BRUNSBERGENSIS. Tłoki ich oryginalne przechowywane były w Magistracie. Herb ten oddany w barwach może mieć złote pastorały na tle niebieskim. Po zjednoczeniu obu miast braniewskich w 1773r. pieczęcie nie były już potrzebne.
Po 1945r. nowe władze w Braniewie przyjęły herb uproszczony, zbliżony nieznacznie do tego z 1932 roku. Powojenny herb Braniewa zawierał tylko drzewo, wypełniające liściastymi gałązkami górną część tarczy, a w dolnym rogu kompozycję dopełnia skrawek ziemi w kształcie wycinku koła, w kolorze zielonym na białym tle.
Współczesny określony w załączniku nr 2 Statutu Gminy Miasta Braniewa z 28.06.2000r. określa, wzór: „Herb Braniewa przedstawia drzewo lipowe na srebrnym tle, z trzynastoma liśćmi, rosnące na zielonym wzgórzu. Pod drzewem stoją zwrócone do siebie z lewej strony uskrzydlony, dwunożny smok a z prawej jeleń. Zwierzęta są koloru czerwonego, mają złote rogi, pazury, kopyta. Głowy zwierząt podniesione są do góry”. Skrzydlaty dwunożny czerwony smok - jako symbol pokonanego pogaństwa, czerwony jeleń - symbol chrześcijaństwa. Drzewo oznacza miasto. Trzynaście liści to symbol 13 historycznych lip, które rosły przed bramą miasta. Potwierdzeniem tej symboliki może być fakt, że w czasie zakładania miasta chrześcijanie nadal walczyli z poganami. Kolory w herbie Braniewa symbolizują:- Srebro-biel – czystość, prawdę, niewinność; - Czerwień- wspaniałomyślność, hart ducha; - Zieleń – miłość, radość, obfitość; - Złoto-żółty – wiarę, stałość, mądrość, chwałę.
Inne opublikowane lub wydane wersje herbu Miasta Braniewa.
Znaczek reklamowy wydany przez firmę kawową HAG. Kolekcja herbów miast niemieckich wydawana była w latach 1850-1918. Znaczki były dołączane do opakowań kawy i zbierane w specjalnych albumach. Herb Braniewa ukazała się 3 krotnie.
Pocztówki z herbem Braniewa
Znaczki i medale okolicznościowe przedstawiające herb Braniewa
Źródła: S.Achremczyk, A.Szorc. Braniewo. Olsztyn 1995. ; F.Buchholz. Braunsberg im Wandel der Jahrhunderte. Braunsberg 1934. ; W.Wittyg.Pieczęcie miast dawnej Polski, zeszyt 1. Kraków-Warszawa 1905. ; M.Gumowski. Pieczęcie i herby miast pomorskich. Toruń 1939. ; red. A.Wakar. Braniewo. Z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn 1973. ; F.A.Vossberg. Geschichte der Preussischen Münzen und Siegel. Berlin 1843. O. Hupp. Königreich Preussen. Wappen der Städte, Flecken und Dörfer. Reprint von 1896 und 1898. Bonn 1993. ; E.J.Guttzeit. Ostpreussische Städewappen. Hamburg 1996. ; www.braniewo.plwww.historia-braniewa.plwww.wikipedia.plwww.ngwl.nlwww.veikkos.comwww.oktogon.at